Subdivision of the Northwest Caucasian language family
Circassian ( sur-KASH -ən ), also known as Cherkess ( chur-KESS ), is a subdivision of the Northwest Caucasian language family, spoken by the Circassian people . There are two Circassian languages, defined by their literary standards, Adyghe (кӀахыбзэ ; also known as West Circassian), with half a million speakers, and Kabardian (къэбэрдейбзэ ; also known as East Circassian), with a million. The languages are highly mutually intelligible with one another, but differ to a degree where they would be considered clear-cut dialects. The earliest extant written records of the Circassian languages are in the Arabic script , recorded by the Turkish traveller Evliya Çelebi in the 17th century,[ 1] although the Greek and Georgian alphabets were adapted for them in ancient and medieval times.[ 2]
There is consensus among the linguistic community about the fact that Adyghe and Kabardian are typologically distinct languages.[ 3] [ 4] [ 5] However, the local terms for these languages refer to them as dialects. The Circassian people call themselves адыгэ (adyge ; English: Adyghe) in their native language. In the southwestern part of European Russia, there is also a Federal Subject called Adygea (Russian : Адыгея , Adygeya ), enclaved within Krasnodar Krai , which is named after the Circassian endonym . In the Russian language , the Circassian subdivision is treated as a group of languages and called адыгские (adygskie , meaning the Adyghe languages), whereas the Adyghe language is called адыгейский (adygeyskiy , meaning the language of those in [the Republic of] Adygea). The terms Circassian and Cherkess are sometimes used in several languages as synonyms for the Northwest Caucasian languages in general or the Adyghe language in particular.
Circassian languages [ edit ]
Proto‑Circassian
East Circassian
West Circassian
Kuban river
Black Sea coast
A Circassian dialects family tree.
Yinal speaking Adyghe and Kabardian
Circassian languages
Adyghe language
The Black Sea coast dialects
Zhaney dialect
Natukhai dialect (Adyghe : Нэтӏхъуаджэбзэ ; Netʼx́uajebze )
Shapsug dialect (Adyghe : Шапсыгъабзэ ; Shapsyǵabze )
North Shapsugs, Great Shapsugs, Kuban Shapsugs dialect (Adyghe : Шапсыгъэ шху ; Shapsyǵ shyxu )
Temirgoy-Shapsugs, Pseuşko accent (Adyghe : Кӏэмгуе-шапсыгъ ; Chʼemgueý-shapsyǵ )
South Shapsugs, Small Shapsugs, Coastal Shapsugs Black Sea Shapsugs (Adyghe : Шапсыгъэ-цӏыкӏу ; Shapsyǵe-tsʼykʼu ) dialect.
Kfar Kama dialect (Adyghe : Кфар Камэм ишапсыгъэбзэ ; Kfar Kamem ishapsyǵebze ): Shapsug dialect spoken by the villagers of Kfar Kama in Israel .
Hakuchi dialect (Adyghe : ХьакӀуцубзэ, Къарацхаибзэ ; Hakʼutsubze, Qaratsxaibze )
The Kuban river dialects
Kabardian language [ 3]
Kabardian
West Kabardian
Central Kabardian
Baksan (Basis for the literary language)
Malka
Eastern Kabardian
North Kabardian
Mulka
Zabardiqa (1925 until 1991 Soviet Zaparika )
Baslaney dialect (Adyghe : Бэслъыныйбзэ ; Besłınıýbze )
Adyghe alphabet
А а [aː ]
Б б [b ]
В в [v ]
Г г [ɣ ] or [ɡ ]
Гу гу [ɡʷ ]
Гъ гъ [ʁ ]
Гъу гъу [ʁʷ ]
Д д [d ]
Дж дж [d͡ʒ ]
Дз дз [d͡z ]
Дзу дзу [d͡zʷ ]
Е е [ja/aj]
Ё ё [jo]
Ж ж [ʒ ]
Жъ жъ [ʐ ]
Жъу жъу [ʒʷ ] or [ʐʷ ]
Жь жь [ʑ ]
З з [z ]
И и [jə/əj]
Й й [j ]
К к [k ]
Ку ку [kʷ ]
Къ къ [q ]
Къу къу [qʷ ]
Кӏ кӏ [t͡ʃʼ/kʼ ]
Кӏу кӏу [kʷʼ ]
Л л [ɮ ] or [l ]
Лъ лъ [ɬ ]
Лӏ лӏ [ɬʼ ]
М м [m ]
Н н [n ]
О о [aw/wa]
П п [p ]
Пӏ пӏ [pʼ ]
Пӏу пӏу [pʷʼ ]
Р р [r ]
С с [s ]
Т т [t ]
Тӏ тӏ [tʼ ]
Тӏу тӏу [tʷʼ ]
У у [w/əw ]
Ф ф [f ]
Х х [x ]
Ху ху [xʷ ]
Хъ хъ [χ ]
Хъу хъу [χʷ ]
Хь хь [ħ ]
Ц ц [t͡s ]
Цу цу [t͡sʷ ]
Цӏ цӏ [t͡sʼ ]
Ч ч [t͡ʃ ]
Чӏ чӏ [t͡ʂʼ ]
Чъ чъ [t͡ʂ ]
Ш ш [ʃ ]
Шъ шъ [ʂ ]
Шъу шъу [ʃʷ ] or [ʂʷ ]
Шӏ шӏ [ʃʼ ]
Шӏу шӏу [ʃʷʼ ]
Щ щ [ɕ ]
Ъ ъ [ˠ ]
Ы ы [ə ]
Ь ь [ʲ ]
Э э [a ]
Ю ю [ju]
Я я [jaː]
ӏ [ʔ ]
ӏу [ʔʷ ]
Kabardian alphabet
А а [aː ]
Э э [a ]
Б б [b ]
В в [v ]
Г г [ɣ ]
Гу гу [ɡʷ ]
Гъ гъ [ʁ ]
Гъу гъу [ʁʷ ]
Д д [d ]
Дж дж [d͡ʒ ] or [ɡʲ ]
Дз дз [d͡z ]
Е е [ja/aj]
Ё ё [jo]
Ж ж [ʒ ]
Жь жь [ʑ ]
З з [z ]
И и [jə/əj]
Й й [j ]
К к [k ]
Ку ку [kʷ ]
Къ къ [q ]
Къу къу [qʷ ]
Кхъ кхъ [q͡χ ]
Кхъу кхъу [q͡χʷ ]
Кӏ кӏ [t͡ʃʼ ] or [kʲʼ ]
Кӏу кӏу [kʷʼ ]
Л л [ɮ ] or [l ]
Лъ лъ [ɬ ]
Лӏ лӏ [ɬʼ ]
М м [m ]
Н н [n ]
О о [aw/wa]
П п [p ]
Пӏ пӏ [pʼ ]
Р р [r ]
С с [s ]
Т т [t ]
Тӏ тӏ [tʼ ]
У у [w/əw ]
Ф ф [f ]
Фӏ фӏ [fʼ ]
Х х [x ]
Ху ху [xʷ ]
Хъ хъ [χ ]
Хъу хъу [χʷ ]
Хь хь [ħ ]
Ц ц [t͡s ]
Цӏ цӏ [t͡sʼ ]
Ч ч [t͡ʃ ]
Ш ш [ʃ ]
Щ щ [ɕ ]
Щӏ щӏ [ɕʼ ]
Ъ ъ [ˠ ]
Ы ы [ə ]
Ь ь [ʲ ]
Ю ю [ju]
Я я [jaː]
ӏ [ʔ ]
ӏу [ʔʷ ]
Dialectal letters
Гь гь [ɡʲ ]
Кь кь [kʲ ]
Кӏь кӏь [kʲʼ ]
Сӏ сӏ [sʼ ]
Чу чу [t͡ʃʷ ]
ӏь [ʔʲ ]
The major differences in the Circassian dialects
Sound changes between Adyghe (Temirgoy) and Kabardian:[ 6]
Adyghe a ↔ э Kabardian: адыгабзэ ↔ aдыгэбзэ (Adyghe); бае ↔ бей (rich); аслъан ↔ аслъэн (lion); къэплъан ↔ къаплъэн (tiger); дунай ↔ дуней (world); тхьакӀумэ ↔ тхьэкӀумэ (ear); хьарыф ↔ хьэрф (letter); тхьаркъо ↔ тхьэрыкъуэ (pigeon); Ӏае ↔ Ӏей (ugly); хьамлыу ↔ хьэмбылу (worm); хьау ↔ хьэуэ (no)
Adyghe ы ↔ э Kabardian: ны ↔ анэ (mother)
Adyghe э ↔ ы Kabardian: хъэдэн ↔ хъыдан (lilac)
Adyghe а ↔ ы Kabardian: Ӏахьыл ↔ Ӏыхьлы (cloth)
Adyghe и ↔ ы Kabardian: мэлэӀич ↔ мэлэӀыч (angel)
Adyghe ы ↔ и Kabardian: сабый ↔ сабий (child)
Adyghe ы ↔ е Kabardian: жъэжъый ↔ жьэжьей (kidney); дэжъый ↔ дэжьей (hazelnut)
Adyghe ц ↔ дз Kabardian: цэ ↔ дзэ (tooth); цыгъо ↔ дзыгъуэ (mouse); пцэжъый ↔ бдзэжьей (fish); уцы ↔ удзы (grass)
Adyghe цу ↔ в Kabardian: цу ↔ вы (ox); цуакъэ ↔ вакъэ (shoe); цунды ↔ вынд (raven); цунды ↔ вынд (raven); цуабзэ ↔ вабдзэ (ploughshare)
Adyghe ч ↔ ж Kabardian: чэмы ↔ жэм (cow); чъыгы ↔ жыг (tree); чэщы ↔ жэщ (night); чылэ ↔ жылэ (village, settlement); пчъын ↔ бжын (to count); чъэн ↔ жэн (to run)
Adyghe ч ↔ дж Kabardian: чэтыу ↔ джэду (cat); чэты ↔ джэд (chicken); апч ↔ абдж (glass)
Adyghe ч ↔ щ Kabardian: пачъыхь ↔ пащтыхь (king); гъучӏы ↔ гъущӏ (iron); упчӏэ ↔ упщӏэ (question); чыӏу ↔ щӏыӏу (button); чъыӏэ ↔ щӏыӏэ (cold); пчэдыжьы ↔ пщэдджыжь (morning)
Adyghe дз ↔ з Kabardian: хъырбыдз ↔ хъарбыз (watermelon)
Adyghe дж ↔ ж Kabardian: баджэ ↔ бажэ (fox); лъэмыдж ↔ лъэмыж (arch, bridge); аджал ↔ ажал (death); хьаджыгъэ ↔ хьэжыгъэ (flour); лъэгуанджэ ↔ лъэгуажьэ (knee); къуаджэ ↔ къуажэ (village)
Adyghe жь ↔ з Kabardian: ежь ↔ езы (him, itself)
Adyghe жъ ↔ жь Kabardian: жъы ↔ жьы (old); бжъэ ↔ бжьэ (bowl, horn, slander); жъэн ↔ жьэн (to fry, to grill)
Adyghe ж ↔ жь Kabardian: бжыхьэ ↔ бжьыхьэ (autumn); жакӀэ ↔ жьакӀэ (beard); бжыдзэ ↔ бжьыдзэ (flea); жэ ↔ жьэ (mouth)
Adyghe жъу ↔ в Kabardian: жъуагъо ↔ вагъо (star); зэжъу ↔ зэвы (narrow); ӏужъу ↔ ӏувы (wide); гъэжъон ↔ гъэвэн (to boil)
Adyghe ш ↔ щ Kabardian: нашэ ↔ нащэ (melon)
Adyghe щ ↔ ш Kabardian: щэ ↔ шэ (milk); щай ↔ шай (tea); щыгъу ↔ шыгъу (salt); ахъщэ ↔ ахъшэ (fund, money); щэбзащ ↔ шабзэ (arrow); щыды ↔ шыд (donkey); щынагъо ↔ шынагъуэ (fear); щыбжьый ↔ шыбжий (black pepper); щэджагъо ↔ шэджагъуэ (noon)
Adyghe шъ ↔ щ Kabardian: шъабэ ↔ щабэ ; шъхьэ ↔ щхьэ (head); шъынэ ↔ щынэ (lamp); дышъэ ↔ дыщэ (gold); пшъашъэ ↔ пщащэ (girl); мышъэ ↔ мыщэ (bear); псэушъхь ↔ псэущхьэ (animal); шъэ ↔ ща (100)
Adyghe шӀ ↔ щӀ Kabardian: шӀын ↔ щӀын (to do); шӀэн ↔ щӀэн (to know); гъашӀэ ↔ гъащӀэ (life); пшӀы ↔ пщӀы (ten)
Adyghe кӀ ↔ щӀ Kabardian: кӀэ ↔ щӀэ (new); кӀалэ ↔ щӀалэ (young-man); мэгыкӀэ ↔ мэгыщӀэ (to launder, to wash); тӀэкӀын ↔ тӀэщӀын (to go off on); икӀыӀу ↔ ищӀыӀу (above); макӀэ ↔ мащӀэ (few); хьакӀэ ↔ хьэщӀэ (guest); ӀункӀыбзэ ↔ ӀунщӀыбз (key)
Adyghe шъу ↔ ф Kabardian: шъоу ↔ фо (honey); шъуз ↔ фыз (wife); ешъон ↔ ефэн (to drink); уашъо ↔ уафэ (sky); уцышъо ↔ удзыфэ (green); къашъо ↔ къафэ (dance); шъо ↔ фэ (color, skin, you (plural)); шъо ↔ фэ (color, skin, you (plural)); нэшъу ↔ нэф (blind)
Adyghe шӀу ↔ фӀ Kabardian: шӀу ↔ фӀы (well, good); машӀо ↔ мафӀэ (fire); шӀуцӀэ ↔ фӀыцӀэ (black); шӀомыкӀы ↔ фӀамыщӀ (coal); ошӀу ↔ уэфӀ (weather); ӏэшӀу ↔ ӏэфӀ (sweet); шӀошӏын ↔ фӀэщын (sweet)
Adyghe ф ↔ ху Kabardian: фыжьы ↔ хужьы (white); Ӏофы ↔ Ӏуэху (work, job); мафэ ↔ махуэ (day); гъэмафэ ↔ гъэмахуэ (summer); цӀыфы ↔ цӀыху (person); фабэ ↔ хуабэ (hot); фае ↔ хуей (want, need); фэд ↔ хуэд (like); нэфы ↔ нэху (light); нартыф ↔ нартыху (maize); фэгъэгъун ↔ хуэгъэгъун (to forgive); фэгъэгъун ↔ хуэгъэгъун (to forgive); бжьыныф ↔ бжьыныху (garlic); бзылъфыгъэ ↔ бзылъхугъэ (woman)
Adyghe хь ↔ хъ Kabardian: нахь ↔ нэхъ (more); шынахьыкӏ ↔ шынэхъыщӏ (younger brother); шынахьыжъ ↔ шынэхъыжь (older brother)
Adyghe къ ↔ кхъ Kabardian: къэ ↔ кхъэ (grave)
Adyghe къу ↔ кхъу Kabardian: къуае ↔ кхъуей (cheese); къужъы ↔ кхъужь (pear); къухьэ ↔ кхъухь (ship)
Adyghe т ↔ д Kabardian: тэ ↔ дэ (we); тамэ ↔ дамэ (shoulder); тамыгь ↔ дамыгъэ (stamp, letter); тыгъужъы ↔ дыгъужь (wolf); тыгъуас ↔ дыгъуасэ (yesterday); ты ↔ адэ (father); тыжьыны ↔ дыжьын (silver); такъикъ ↔ дакъикъэ (minute); атакъэ ↔ адакъэ (rooster, cock); хатэ ↔ хадэ (garden); псычэт ↔ псыджэд (duck); тхьаматэ ↔ тхьэмадэ (leader, boss)
Adyghe п ↔ б Kabardian: панэ ↔ банэ (thorn); пытэ ↔ быдэ (hard); пчэны ↔ бжэн (goat); пыи ↔ бий (enemy); непэ ↔ нобэ (today); пчъын ↔ бжын (to count)
Adyghe м ↔ н Kabardian: мамун ↔ номин (monkey)
Adyghe н ↔ Ø Kabardian: гъунджэ ↔ гъуджэ (mirror)
Adyghe -Ø ↔ -р Kabardian: Ӏехы ↔ Ӏехыр ; сӀехы ↔ сӀехыр ; тӀехы ↔ тӀехыр
Adyghe -Ø ↔ -щ Kabardian: тӀыгъ ↔ тӀыгъщ
Adyghe Ø- ↔ и- Kabardian: джыри ↔ иджыри (yet)
Circassian languages contain "many loan-words from Arabic , Turkish , Persian (particularly in the area of religion) and Russian ".
^ Papşu, Murat (2006)."Çerkes-Adığe yazısının tarihçesi Archived December 14, 2013, at the Wayback Machine ". Nart, İki Aylık Düşün ve Kültür Dergisi , Sayı 51, Eylül-Ekim 2006. (in Turkish)
^ "The Circassian Alphabet" . circassianweb.com . Circassian Family Tree. Retrieved 24 March 2024 .
^ a b Kuipers, Aert H. (1960). Phoneme and morpheme in Kabardian (eastern Adyghe) . The Hague: Mouton & Co. p. 7.
^ Smeets, Henricus Joannes (1984). Studies in West Circassian phonology and morphology . Leiden: The Hakuchi Press. p. 41. ISBN 90-71176-01-0 .
^ Hewitt, George (2005). "North West Caucasian" . Lingua . 115 (1–2): 17. doi :10.1016/j.lingua.2003.06.003 . Retrieved 16 April 2017 .
^ Aydın, Şamil Emre (2015), Çerkes Diyalektleri , ISBN 9786056569111