Asore

Região Autónoma dos Açores
Outonome Gewes Asore

Vlag Wapen
Hoofstad	Ponta Delgada
Oppervlak  – Totaal  – % van Portugal	Gelys 10de  2 334 vk km  1,5%
Bevolking  – Totaal (2001)  – % van Portugal  – Bevolkingsdigtheid	Gelys 9ste  241 736  2,5%  104/vk km
Statuut van Selfregering	1976
ISO 3166-2	PRT
President van die streeksregering	Vasco Cordeiro
Governo Regional dos Açores

Die Asore (ook Asoriese Eilande genoem; Portugees: Ilhas dos Açores [ɐ'soɾɨʃ], "Hawikseilande") is 'n eilandgroep van vulkaniese oorsprong, geleë in die noordoostelike Atlantiese Oseaan tussen die vastelande van Noord-Amerika en Europa, op dieselfde breedtegraad as die Portugese hoofstad Lissabon. Die argipel het sy naam aan die rykdom van voëls te danke, alhoewel die spesie, wat Portugese ontdekkers hier waargeneem het, heel waarskynlik jakkalsvoëls en nie hawikke (Portugees: açores) was nie.

Die nege eilande, wat 'n outonome gewes (Portugees: Região Autónoma dos Açores) van die Republiek Portugal met 'n eie parlement en regering vorm, het 'n oppervlakte van 2 333 km², met 'n eksklusiewe ekonomiese sone wat oor 984 300 km² strek. Die nege bewoonde eilande se oppervlaktes wissel van 747 km² (São Miguel) tot 17 km² (Corvo), met 'n kuslyn van altesaam 943 km. Die Asore-eilande lê verstrooid oor 'n seegebied wat byna so groot soos die vastelandse Portugal is.

Volgens hul geografiese ligging word die Asore-eilande in drie groepe onderverdeel: die oostelike groep (grupo oriental) met São Miguel en Santa Maria; die sentrale groep (grupo central) met Terceira, Graciosa, São Jorge, Pico en Faial; en die wesgroep (grupo ocidental) met Flores en Corvo. Die twee buitenste eilande, Santa Maria en Corvo, lê sowat 620 km ver van mekaar. Terwyl die eilandhoofstad Ponta Delgada as regeringsetel dien, vergader die Asoriese parlement in Horta.

Die Portugese volksplanting op die eilande het in die 15de eeu begin. Elkeen van die eilande het teen 'n verskillende tempo ontwikkel, afhangende van die gehalte van sy seehawe, sy terrein, weivelde en bewerkbare landbougrond, sy oesopbrengste en sy afstand van die ander eilande. Verskillende periodes van kolonisasie word ook weerspieël deur die feit dat elke eiland sy eie spesifieke dialek van Asoriese Portugees ontwikkel het.^[1]

Met uitsondering van Graciosa en die weste van Santa Maria bestaan die eilandgroep merendeels uit bergagtige terrein. Die vulkaankeël Pico op die gelyknamige eiland is die hoogste piek op die Asore en in heel Portugal, op 2 351 meter bo seevlak. Die hele eilandgroep bestaan op sy beurt uit pieke van die Mid-Atlantiese Rug, 'n ondersese bergreeks, wat op die Noordelike en Suidelike Halfrond op plekke bo die wateroppervlak verrys.

Volgens die sensus van 2001 is die bevolking as iets meer as 240 000 bepaal. Meer as die helfte van die inwoners is op die hoofeiland São Miguel saamgetrek waar ook die grootste stedelike nedersetting en hoofstad, Ponta Delgada, geleë is. Die meerderheid van die bevolking is van Portugese afkoms. Historiese dokumente verwys na drie streke in Portugal – Algarve, Alentejo en Minho – van waar immigrasie op groter skaal plaasgevind het. Daarnaas het verskeie ander etniese groepe hul genetiese spore gelaat – 16de eeuse setlaars uit Vlaandere wat hulle merendeels op Faial gevestig het; Spaanse soldate, wat die argipel vanaf 1580 tydelik beset het; klein groepe immigrante uit ander dele van Europa, Joodse immigrante asook slawe van Moorse afkoms en uit Afrika.

Die stralend groen Asore-argipel word soms geassosieer met die legendariese versonke vasteland van Atlantis, maar Europeërs verbind sy naam veral met 'n klimatologies-weerkundige verskynsel wat gereeld voorkom – die sogenaamde Asore-hoogdrukstelsel waarvan die sentrum naby die eilandgroep geleë is (meestal suidwes daarvan). Dit maak deel uit van die subtropiese hoogdrukgordel en sorg, sodra dit in rigting Wes- en Sentraal-Europa begin uitbrei, vir stabiele warm en sonnige weerstoestande. Die Asore het 'n subtropiese klimaat met sterk oseaniese invloede. Saam met Kaap Verde, die Kanariese Eilande en die Madeiraeilande vorm die Asore 'n eie biogeografiese streek, Makaronesië, wat – ten spyte van die lang afstande – ooreenkomste tussen die eilande se fauna en flora toon.

Die Asore is, net soos alle Atlantiese eilandgroepe, deur vulkaniese aktiwiteit gevorm. As pieke van die ondersese Mid-Atlantiese Rug (MAR), wat die Ou en die Nuwe Wêreld geologies van mekaar skei, is hulle regstreeks op 'n aktiewe breuklyn geleë wat op die seebodem tussen Europa en Afrika aan die een en Amerika aan die ander kant van die Atlantiese Oseaan loop. Ongeveer 170 km noordwes van Faial kom drie groot tektoniese plate in aanraking met mekaar – die Noord-Amerikaanse, die Eurasiese en die Afrikaplaat. Juis op dié punt is die Asore-argipel op 'n tektoniese mikroplaat geleë wat deur die MAR en die Terceira-breuklyn tussen die Eurasiese en die Afrikaplaat begrens word.^[2]

As gevolg van plaattektoniese prosesse vorm gereeld krake in die aardkors en vloeibare gesteente begin opstyg. Deur hierdie ondersese vulkaanuitbarstings word, sodra die magma begin afkoel, geleidelik bergreekse gevorm. Die Asore is juis pieke van só 'n reeks. Al het die argipel sy ontstaan aan sy vulkane en tektoniese aktiwiteit te danke, is die eilande se geologiese struktuur onheilspellend vir sy bewoners. Die tektoniese plate, waarop die eilande geleë is, verskuif steeds. Die oostelike en sentrale eilande is oos van die MAR geleë en beweeg jaarliks sowat 1,5 sentimeter in oostelike rigting. Flores en Corvo op die ander kant van die Rug beweeg teen dieselfde snelheid in westelike rigting. Tektoniese wrywing in die oseaniese kors kom gereeld voor en word deur seismoloë dopgehou.

Skielike bewegings en die skokgolwe, wat daarmee gepaard gaan, het binne 'n tydsbestek van enkele dekades sterk aardbewegings tot gevolg gehad. Behalwe vir Corvo, Flores en Santa Maria is op alle eilande sedert die laat 20ste eeu aardbewings aangeteken. Die historiese nedersetting Angra do Heroísmo is op die Nuwejaarsdag van 1980 deur 'n aardbewing geskud. Die kragtige aardbewing, wat op 9 Julie 1998 verwoesting op Faial gesaai het, het 6,7 op die Richterskaal geregistreer.

Die rusteloosheid van die eilandgroep word daarnaas weerspieël in verwoestende vulkaanuitbarstings wat die Asore steeds getref het. Die uitbarsting van 1957 en 1958 op die mees westelike punt van Faial was 'n skouspelagtige natuurverskynsel waartydens 'n nuwe vulkaan, die Vulcão dos Capelinhos, gebore is. Die uitbarsting het in meerdere fases plaasgevind. Die aanvanklik ondersese vulkaan het geleidelik uit die oseaan verrys en nuwe land met 'n oppervlakte van 2,5 km² geskep. Die nabygeleë vuurtoring van 1903 is grotendeels onder vulkaanas begrawe, maar het desondanks staande gebly.

Aswolke is een kilometer die lug in geblaas, en 'n suil van waterstoom het oor 'n afstand van enkele kilometer sigbaar geword. 'n Eiland het tydelik ontstaan, maar kort daarna weer in die Atlantiese Oseaan versink. Eers met 'n nuwe reeks uitbarstings het 'n permanente nuwe eiland ontstaan, Ilha Nova 2, wat intussen met Faial versmelt het.

Die gebied, wat deur die uitbarsting geraak is, is destyds slegs deur vissers, walvisjagters en vuurtoringwagters bewoon. Walvisjagters het enkele dae voor die natuurramp verdagte verskynsels en veranderings op die wateroppervlak waargeneem wat hulle as voorbode van 'n uitbarsting herken het. Die klein vissersdorpie Capelo kon dus betyds ontruim word voordat dit agt dae lank deur aardbewings getref is. Die oggend van 27 September 1957 het die vulkaan Capelinhos voor die kus uit die see verrys. Baie bewoners het die eiland vir goed verlaat en hulle in die Verenigde State en Kanada gevestig. Om hulle spoedige hervestiging te vergemaklik, het die destydse Amerikaanse president Dwight D. Eisenhower saam met die Kongres immigrasieprosedures per dekreet vereenvoudig.

Die uitbarsting van 1957/58 is deur wetenskaplikes en joernaliste dopgehou en deur al die fases heen noukeurig gedokumenteer. Tot vandag toe bly die gebied van Ponta dos Capelinhos raaiselagtig en trek dit die aandag van internasionale navorsers. In teenstelling met die groen res van die eiland lyk dit ook vyf dekades ná die uitbarsting soos 'n maanlandskap en is daar – anders as in ander vulkaniese terreine op die Asore – geen nuwe plantegroei nie.^[3]

Die Asore-eilande is van verskillende ouderdomme. Die gesteentes, wat op Santa Maria aangetref word, is sowat agt miljoen jaar oud. Opvallend is die kalkagtige sedimente waarin talle fossiele gepreserveer is. Blykbaar het die eiland in sy geskiedenis tydelik in die see versink om later weer bo die wateroppervlak te verrys.

Die ooste van São Miguel met die Tronqueira-massief is sowat vier miljoen jaar gelede gevorm, terwyl die westelike gedeelte eers later ontstaan het. Pico is die jongste eiland in die argipel. Sy ouderdom word deur geoloë op sowat 270 000 jaar beraam. In vergelyking met ander vulkaniese eilande in die Atlantiese Oseaan het die Asore dus betreklik laat ontstaan. So dagteken Madeira se gesteentes uit die ontstaantydperk van die Atlantiese Oseaan sowat 60 tot 70 miljoen jaar gelede.

Die Asore is binne die subtropiese hoogdrukgordel geleë. Hier staan hulle onder die invloed van die ossilerende hoogdrukstelsel wat na hulle genoem is. Die Asore-hoogdrukstelsel oefen invloed op weerstoestande tot Europa uit, veral gedurende die somermaande wanneer sy sentrum regstreeks oor die eilandgroep lê. Sodra sy ligging begin verander, raak dit regstreeks weerstoestande. Gedurende die winter verskuif sy sentrum na die suide of suidweste, in die oorgangstye van lente en herfs na die suidooste. Laedrukstelsels, wat uit westelike rigting nader, bring dan koeler reënweer.

Naas die Asore-hoogdrukstelsel word die eilande se klimaat deur die Noord-Atlantiese Stroom bepaal, 'n sytak van die warm Atlantiese Golfstroom. So het die eilandgroep 'n gematigde subtropies-oseaniese klimaat met min temperatuurskommelinge dwarsdeur die jaar en 'n jaarlikse gemiddeld van sowat 17,5 °C. Temperature van meer as 30 °C word selde aangeteken.

Die argipel kry baie reën. Die jaarlikse neerslae op seevlak beloop sowat 1000 mm; hulle is aansienlik hoër in die berggebiede en die weste van die eilandgroep. Die sneeugrens is in die wintermaande op 'n hoogte van sowat 1200 m geleë, maar kan tydelik so laag as 600 m daal. Veral die bergpiek Pico is gereeld met sneeu bedek. Opvallend hoog is die Asore se humiditeit van 75 persent of meer. Bewolkte toestande kom dikwels voor, net soos mis in hoër geleë gebiede. So is druppelkondensasie naas sterk reënval 'n tweede belangrike waterbron vir bepaalde plantspesies.

Weens die osillerende Asore-hoogdrukstelsel kan winde op die eilande uit alle rigtings waai. Nogtans is daar variasies, afhangende van seisoen en geografiese ligging. Die oostelike eilandgroep word deur noordoostelike passaatwinde en suidwestelike strominge gekenmerk. Op die sentrale groep waai winde hoofsaaklik uit wes-suidwestelike of noordoostelike rigting. Noorde- en suidewinde kom gereeld op die westelike groep voor. Daarenteen kom 'n oostewind betreklik selde voor.

Alhoewel die Asore eers in die vroeë 15de eeu amptelik deur Portugese seevaarders ontdek is, wys ouer seekaarte reeds eilande in die noordelike Atlantiese Oseaan. Histories gedokumenteer is sulke eilande op Angelino Dulcert se kaart van 1339, in die Mediceu-atlas van 1352 en die laat 14de eeuse Carta de Soleri. Ongewone name soos Ilha de Ventura ("Gelukseiland") dui egter daarop dat vroeë kartograwe eerder hul fantasie vrye spel gegee het as om betroubare inligting van onbekende navigators te raadpleeg.

Vroeë Europese seevaarders kon die eilandgroep net per ongeluk bereik. As hulle vanuit Europese hawens vertrek het, moes hulle teen die heersende winde in seil – 'n uiters moeilike taak. Waarskynlik het Portugese ontdekkingsreisigers op die Asore afgekom toe hulle na verkenningsvaarte langs die Wes-Afrikaanse kus huis toe geseil het. Vaarte in suidelike rigting langs die kus van Afrika is deur bestendig waaiende noordoostelike passaatwinde vergemaklik – winde wat in die vroeg-moderne tydperk vaarte op nuwe handelsroetes eers moontlik gemaak het en derhalwe in Engels tradisioneel trade winds ("handelswinde") genoem is.

Vir hul terugvaart moes seilskipbemannings die uitwerkings van wind en stroming in ag neem. Kennis van sirkulêre seestrominge en navigasie met behulp van die Poolster was van beslissende belang. Skepe moes in 'n wye noordwestelike boog na die oop see draai waar hulle ongeveer op die 35ste breedtegraad die westewindsone bereik het. Eers van hier kon hulle die koers na Europa rig. Na hierdie navigasietegniek is in Portugees as volta do mar of volta pelo largo verwys.

Vroeër of later moes seevaarders op een van die Asore-eilande afkom, al was dit per ongeluk. Volgens oorlewering het Diogo de Silves in 1427 die mees suidelike eiland in die argipel, Santa Maria, en moontlik ook São Miguel, tydens sy terugvaart vanuit Madeira na Europa ontdek.

Vanaf die begin van die Portugese volksplanting op die Asore het vee- en graanboerdery naas vissery die ekonomiese ruggraat van die eilandgroep gevorm. Ekstensiewe graanverbouing het gepaard gegaan met die vestiging van betreklik groot boerderye en landgoedere wat tot vandag toe bestaan. Teen die middel van die 16de eeu het inheemse plantspesies waardevolle kleurstowwe vir die Vlaamse tekstielbedryf opgelewer en 'n eerste ekonomiese bloeitydperk ingelui. Toe die uitvoer van kleurstowwe omstreeks 1700 nie meer winsgewend was nie, is met die grootskaalse verbouing van lemoene begin. Hierdie sitrusvrugte is merendeels na Engeland uitgevoer en het sentraal gestaan in die eilande se tweede ekonomiese groeifase.

Saam met die sitrusbedryf is 'n florerende wynbedryf op die Asore gevestig. Wyn, wat op die eiland Pico gekelder is, was van só 'n hoë gehalte dat dit selfs aan die Russiese Tsarehof gewild geraak het. Albei bedrywe het teen die middel van die 19de eeu as gevolg van plantsiektes binne enkele jare aan belangrikheid ingeboet.

As 'n outonome gewes van Portugal trek die Asore regstreeks voordeel uit hul lidmaatskap van die Europese Unie (EU). Die eilandgroep word as marginale ekonomiese streek geklassifiseer en ontvang subsidies om sy ekonomie verder te ontwikkel. So is baie infrastruktuurprojekte soos die bou van nuwe teerpaaie deur die EU befonds. Die plaaslike boubedryf het as gevolg van hierdie beleid sterk groei getoon.

Melk- en veeboerdery vorm die ruggraat van die Asoriese landbousektor. Suiwelfabrieke word op alle eilande aangetref; so het kaas, botter en melkpoeier belangrike uitvoerprodukte geword.^[4] Daarnaas word beesvleis van hoë gehalte na Madeira en vastelandse Portugal uitgevoer. Die eilande se varkvleis en eierproduksie is hoofsaaklik vir die plaaslike bestem.

Tabak-, tee- en pynappelplantasies het op São Miguel ontstaan, terwyl boere op Santa Maria en Graciosa spanspekke tot 'n belangrike nisproduk ontwikkel het. Pynappelplante is oorspronklik teen die middel van die 19de eeu as sierplante uit Suid-Amerika op die eilande ingevoer. Geleidelik het pynappels 'n gesogte vrug in welvarende Asoriese huishoudings geword. Vandag word hulle in kweekhuise verbou wat hoofsaaklik in drie nedersettings (Ponta Delgada, Lagoa en Vila Franca) aangetref word. Wingerde is op Graciosa, Pico, São Miguel en Terceira aangelê.

Die plaaslike visserybedryf spits hom onder meer op tuna toe en kan in die toekoms moontlik voordeel trek uit die Asore se visryke eksklusiewe ekonomiese sone.

SATA Air Açores is die eilande se streekslugdiens. Die lugredery is gestig deur enkele lugvaartpioniers wat vroeg in die 1940's die vereniging Sociedade Açoriana de Estudos Aéreos, Lda. gevestig het om die ekonomiese lewensvatbaarheid van 'n streekslugdiens te ondersoek. Die eerste watervliegtuig, wat op die Noord-Atlantiese roete gevlieg het, het op 21 Augustus 1941 geland. Ses jaar later, op 15 Junie 1947, het 'n Beechcraft CS-TAA van SATA sewe passasiers van São Miguel na Santa Maria geneem.

In 1980 is SATA, wat oorspronklik as privaat onderneming gevestig is, volgens die bepalings van die outonome Asoriese regering genasionaliseer. Terwyl die afkorting SATA bybehou is, is die volledige amptelike naam gewysig tot Serviço Açoriano de Transportes Aereos, E.P. Die lugredery het in 1990 tot die European Regional Airlines Association (ERA) en die International Air Transport Association (IATA) toegetree.

Nog tot 2015 is die Asore se internasionale lugredery SATA deur 'n monopolie teen mededinging beskerm. Intussen is alle bepalings in hierdie verband deur die Asoriese regering afgeskaf. Tradisionele en laekosterederye, wat op internasionale roetes na Ponta Delgada se lughawe toegelaat is, sluit – naas SATA International – Ryanair, easyJet en TAP Air Portugal in. 'n Verdere mededinger, Air Berlin, is in 2017 weens finansiële moeilikheid gelikwideer.

Wikimedia Commons bevat media in verband met Asore.

• (en) Toerisme-inligting oor Asore op Wikivoyage
• (pt) Amptelike webwerf
• (en) "Azores". Encyclopædia Britannica. Besoek op 5 Augustus 2019.