Fascisme

Die term fascisme is aanvanklik gebruik om na die Italiaanse politieke beweging van Benito Mussolini te verwys wat in 1922 die mag in die land oorgeneem het. Later is dit ingespan om as sambreelterm ook ander lande se soortgelyke politieke strominge en stelsels veral in die tydperk tussen 1920 en 1945 in te sluit.

As 'n sambreelterm verwys fascisme na verskillende geskiedkundige en ideologies-politieke rigtings, waaronder die Duitse Nasionaal-Sosialisme en Afrikaner-organisasies soos die Gryshemde en Ossewabrandwag, maar ook regsgsinde diktature wat ná 1945 gevorm is, waaronder dié van Spanje, Portugal en Chili. Hierdie bewegings en bewinde het hul oorsprong meestal in nasionaal- en sosiaal-rewolusionêre bewegings met totalitêre trekke.

Nogtans behels die term fascisme - in teenstelling met ander politieke denkrigtings en vakterme soos demokrasie, liberalisme, sosialisme of kommunisme - op sigself nog geen politieke doelwit nie en is aanvanklik - vir die eerste keer in 1923 - op internasionale vlak eerder deur sy politieke teenstanders as sy aanhangers gebruik.^[1] Die term fascis het uiteindelik een van die mees gebruiklike politieke skeldwoorde geword, maar min navorsers het die moeite gedoen om 'n noukeurige wetenskaplike definisie te gee.

Die eenvoudigste manier om fascistiese bewegings te definieer is tydens die wetenskaplike debatte van die 1960's en 1970's deur die Duitse deskundige Ernst Nolte geformuleer - dit konsentreer op kenmerke soos die sentrale en hiërargiese organisasiestruktuur met 'n leier (Duits: Führerprinzip, "leiersbeginsel") en grondleggende strukturele doelwitte wat as anti-marxisme, anti-liberalisme, anti-konserwatisme, leiersbeginsel, vorming van 'n partyleër en totalitêre oorheersing van die samelewing saamgevat kan word.^[2] Die fascistiese ideologie van bepaalde Europese groeperings soos die Duitse NSDAP behels daarnaas ook mities-irrasionele elemente, rassistiese teorieë en 'n positiewe houding teenoor geweld en oorlog (asook die bereidheid om dit as 'n politieke middel te gebruik).

Die term fascisme is afgelei van die Latynse fasces - 'n bundel roedes wat in die Romeinse Ryk as 'n magsimbool deur die hoogste amptenare gebruik is. Tydens die Franse Rewolusie is die fasces volgens die gedagtes van die volkssoewereiniteit herinterpreteer as 'n simbool vir die staatsgesag.

Die Italiaanse woord vir bundel kan daarnaas ook betrekking hê tot verbonde of verenigings. Die meervoudsvorm fasci is derhalwe sedert omstreeks 1870 ook gebruik om na vakbonde, boereorganisasies en ander belangegroepe te verwys.

Ná die Eerste Wêreldoorlog het die fasces die amptelike simbool van die Italiaanse beweging onder Benito Mussolini geword. Mussolini het vir sy propaganda al drie simbolieke - sentrale gesag, volksheerskappy en verbondenheid (of solidariteit) - gebruik, onder meer vir sy monument in Bozen (Bolzano) en sy standaardvlag.

Sedert die unifikasie van Italië tot een koninkryk (met 'n parlementêre regering) in 1870, is die land gekonfronteer met byna onoplosbare probleme soos groot armoede en agterlikheid, ernstige sosiale en regionale teenstellings en die drukkende invloed van die Rooms-Katolieke Kerk. Voor 1914 was Italië 'n bondgenoot van Duitsland, maar met die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog het hy verkies om neutraal te bly en het in 1915 uiteindelik aan die kant van die Geallieerdes toegetree in die hoop dat hy gebiedsuitbreidings as vergoeding sou ontvang.

Van die beloofde gebiedsuitbreidings het feitlik niks gekom nie en al wat die oorlog vir Italië opgelewer het, was 'n totaal ontredderde ekonomie en ernstige sosiale spanning. Stakings was aan die orde van die dag en die aanhang van radikale sosialisme en die kommunisme het steeds toegeneem. In die klimaat van nasionale en sosiale frustrasie is enkele skouspelagtige optredes deur oud-stryders gewoonlik entoesiasties toegejuig. Die optredes het gewoonlik uitgegaan van die Fasci italiani di combattimento, 'n beweging wat op 23 Maart 1919 deur Benito Mussollni, self 'n oud- stryder, gestig is.

Die naam van die beweging wat hy gestig het, beteken " Italiaanse strydbonde", en die woord fascio, wat sowel "bond" as "bundellatte" beteken, is afgelei van die Latynse woord fasces, wat betrekking gehad het op die bundel latte wat voor die Romeinse keiser uitgedra is as simbool van sy gesag. Mussolini se volgelinge het as Fasciste bekend geword. Oudstryders, herkenbaar aan hul swart hemde, wat later die amptelike drag van die Fasciste geword het, hef gewoonlik die botoon gevoer in die strydgroepe, maar aanhangers van revolusionêre sindikalisme, die radikale vleuel van die vakbondbeweging, het ook as prominente lede op die voorgrond getree.

Mussolini was voor sy skielike bekering tot die nasionalisme in 1914 van huis uit 'n linkse sosialis, en dit was betekenisvol dat die Fascistiese beweging in die nywerheidstad Milaan ontstaan het. Van die Swarthemde se eerste dade was teen die sosialiste gerig (verwoesting van die kantoor en drukkery van die dagblad Avanti, waarvan Mussolini self eers redakteur was), maar dit het nie beteken dat die Fasci in daardie stadium reeds 'n ver regse groep was nie.

Hulle was wel ontevrede oor die gebrek aan revolusionêre aktiwiteite by die sosialistiese beweging, maar hul eerste program het selfs 'n paar openlik linkse beleidspunte bevat. Dieselfde mengsel van nasionalisme, frustrasie, militarisme en sosiale beroering was aanwesig in die verrassende verowering en besetting van die stad Fiume in Dalmasië - 'n streek waarop Italië na die oorlog aanspraak gemaak het - deur die skrywer- nasionalis Gabriele D'Annunzio en 'n paar vrywilligers op 12 September 1919. Die optrede, wat hand aan hand gegaan het met die Fascistiese dade van Mussolini, is deur niemand minder nie as Nikolai Lenin as 'n revolusionêre daad bestempel.

Grootskaalse en langdurige fabrieksbesettings in September 1920 in Noord-Italië het 'n skeiding van denke in die Fasci veroorsaak en terselfdertyd die Fascisme met rasse skrede in 'n ver regse en nasionalistiese rigting laat uitbrei. Op die platteland het die sogenaamde squadristi (stormbendes) op die voorgrond getree. Gewapen met vuurwapens, knuppels en kasterolie het hulle hulle uitsluitlik teen die Sosialiste en die Kommuniste gerig, maar terselfdertyd deur dwang en demagogie 'n massa-aan hang verwerf.

Die squadristi het spesiaal teen die besetting van die fabrieke te velde getrek en het 'n suksesvolle beroep gedoen op die meerderheid van die Italianers (veral die plattelanders) se angs vir die Kommunisme en tradisionele respek vir gesag. Mussolini het opnuut 'n ommeswaai gemaak en hom aangepas by die nuwe rigting, wat veral deur manne soos Italo Balbo en Dino Grandi aangevoer is. In November 1921 is die Fascistiese bewegings omgeskep in die Partito Nazionate Fascista (PNF).

Mussolini is as duce (leier) gekies. Die squadristi se "strafekspedisies" en magsoornames (byvoorbeeld die besetting van openbare geboue) het Italië intussen op die rand van 'n burgeroorlog tussen links en regs gebring. Die spanning het 'n toppunt bereik toe Mussolini op 20 September 1922 in 'n toespraak by Udine verklaar dat die regerende politieke elite ("hierdie bourgeoisie") gefaal het en vervang moes word deur 'n Fascistiese bewind, al moet dit dan ook met behoud van die monargie geskied.

Meer as 100 000 Fasciste het sy uitlatings letterlik opgeneem en in Oktober 1922 begin met 'n opmars na Rome onder leiding van die sogenaamde Quadrumvirato (viermanskap van Grandi, Balbo, Emilio de Bono en Cesare Maria de Vecchi). Die opmars het nie tot 'n uitbarsting gelei nie omdat koning Victor Emanuel III (1869- 1947) geweier het om die noodtoestand wat deur die regering afgekondig is, te bekragtig. In plaas daarvan het hy aan Mussolini opdrag gegee om 'n nuwe regering saam te stel.

Mussolini se eerste kabinet was 'n middel-regse koalisieregering waarin die PNF wel sterker verteenwoordig was as in die parlement, maar nogtans 'n minderheid gevorm het. Met 'n kombinasie van legaliteit en brute geweld het die Fasciste egter daarin geslaag om hul mag vinnig uit te brei. Die regering het spesiale volmagte verkry en 'n Fascistiese Groot Raad met spesiale bevoegdhede is ingestel. 'n Vrywillige milisie, die MVSN (Milizia Volontaria di Sicurezza Nazionale) is in die lewe geroep en terselfdertyd het een van die nasionalistiese partye, die ANI, met die PNF saamgesmelt.

Voordat die verkiesing van April 1924 gehou is, het Mussolini 'n nuwe verkiesingswet laat aanneem: die party wat die meeste stemme verower, sou outomaties twee derdes van die setels ontvang en sodoende 'n volstrekte meerderheid hê. Die verkiesing het gepaard gegaan met dade van intimidasie deur die MVSN en die uitslag was 'n uitgemaakte saak: die PNF het 65 % van die stemme ontvang. Toe die sosialis Giacomo Matteotti (1885-1 924) die ondemokratiese karakter van die verkiesing in geskrifte en toesprake veroordeel, is hy deur die squadristi ontvoer en vermoor.

Sy dood het tot 'n groot politieke krisis gelei omdat die opposisielede geweier het om vergaderings by te woon voordat 'n diepgaande ondersoek ingestel is. Hul weiering om aan die regering deel te hê, het die opposisiepartye terselfdertyd egter magteloos gelaat omdat hulle Mussolini deur geen wettige kanale kon bestry nie. Mussolini het eers 'n weifelende houding ingeneem, maar in Januarie 1925 op aandrang van ekstremiste in sy party (veral verteenwoordigend van die plattelandse kleinburgery) tot die offensief oorgegaan: in die daaropvolgende 2 jaar is Italië in 'n diktatuur omgeskep deur die uitvaardiging van 'n aantal leggi fascistissime ("uiters Fascistiese wette").

Die parlementêre stelsel is afgeskaf deurdat alle opposisiepartye verbied is. Persvryheid en die vryheid van meningsuiting is ingekort, die doodstraf is ingestel vir politieke oortredings van 'n ernstige aard, die polisie het buitengewone magte verkry en 'n spesiale militêre hof is ingestel vir die verhoor van politieke oortreders. Terselfdertyd is die Fascistiese party self aan die wil van Mussolini onderwerp en by die staatsapparaat geïntegreer.

Ondanks die aanspraak dat die algemene politieke beleid slegs deur Fasciste bepaal is, en ondanks die massiewe propaganda- en beheerfunksie van die PNF, was Mussolini se bewind nooit ‘n egte Party diktatuur nie: daarvoor was die monargie en die Rooms-Katolieke Kerk te diep in die Italiaanse lewe gewortel. Die MVSN is byvoorbeeld in die naam van sowel die duce as die koning beëdig en die polisie het nooit in die hande van die party geval nie.

Dat die PNF nooit die openbare lewe in Italië volledig oorheers het nie, was in 'n mate te danke aan Mussolini se siening dat tradisionele staatsorgane nie aan die party ondergeskik gemaak moet word nie. Die diktatuur van Mussolini kan daarom beskou word as 'n kompromis tussen konserwatiewe en Fascistiese belange waaroor hy 'n stewige leierskap uitgeoefen het. Sy grootste sukses in die gees van die kompromis was die ondertekening van die Lateraanse Verdrae deur die pous op 11 Februarie 1929.

Die pous, hoofsaaklik uit vrees vir die Kommunisme, het sy formele goedkeuring en ondersteuning aan die Fascistiese bewind verleen, waarvoor die Vatikaanstad in ruil volkome onafhanklikheid verkry het en die Roomse Kerk deur Mussolini as die amptelike kerk van Italië erken is. Mussolini was die eerste staatsman in die Italiaanse geskiedenis wat daarin geslaag het om 'n ooreenkoms met die pousdom te bereik en die Lateraanse Verdrae het sy openbare steun geweldig laat toeneem.

Op sosio-ekonomiese gebied het die Fasciste 'n totale omwenteling in die vooruitsig gestel, maar in die praktyk het daar nie veel van gekom nie. Die uitgangspunt aan die begin van die Fascistiese bewind was 'n sosiale en ekonomiese ordening wat van bo af deur die staat gereguleer sou word en waarin daar geen plek vir "egoïstiese" individuele of groepsbelange sou wees nie. Die klassestryd sou uitgeskakel word deur eendragtige (al is dit ook gedwonge) samewerking tussen werkgewers en werknemers in alle vertakkings van die ekonomiese lewe.

Onder leiding van die staat sou die nasionale produksie vinnig styg en Italië sodoende minder afhanklik van die buiteland maak. Hier-die ideologie het geen ruimte gelaat vir die ontwikkeling van selfstandige vakbonde (met stakings as wapen) of vir die onbeperkte vryheid van die ondernemer nie. Die ideologie was die van 'n korporasiestaat: korporasies of saamwerkorganisasies van werkgewers en werknemers in elke bedryfsvertakking moes die skerp teenstellings en konflikte tussen die 2 klasse uitskakel.

Daar was egter een essensiële verskil met die algemene teorie van korporatisme: die vele korporasies in Italië het oor geen selfstandigheid beskik nie en was van die begin af volledig ondergeskik aan die sentrale staatsorgane. Die staat het dus die korporasies beheer en die beleid bepaal. Hierdie vertikale sosio-ekonomiese strategie van die jare tussen 1926 en 1929 het misluk, deels as gevolg van die wêreldwye ekonomiese krisis wat in 1929 begin het. In werklikheid het die Fasciste die sosiale probleme, veral die van armoede, nooit met erns aangepak nie.

In 1930 was die lone van Italiaanse arbeiders die laagste in Europa. Na 1930 het Mussolini, om sy bewind in die ekonomiese krisisjare staande te hou, steeds meer konserwatief-liberaal geword. Daar is weinig gedoen om die Fascistiese ekonomiese teorie in die praktyk toe te pas.

Teen 1930 was die Fascistiese bewind in Italië gewilder as wat die parlementêre regeringsvorm ooit was. Selfs tydens die Depressie in die vroeë dertigerjare het die Fasciste daarin geslaag om deur hul propaganda-organisasies die steun van 'n groot deel van die volk te behou. Daar is voortgegaan met openbare magsvertoon, luidrugtige toesprake, monumentale kuns en goedkoop openbare vermaak wat deur die Opera Nazionale Dopolavoro georganiseer is.

Mussolini se buitelandse beleid het die Fascistiese beweging in Italië egter op die pad na ondergang geplaas. Aanvanklik het hy 'n gematigde beleid gevoer en die vriendskap van Frankryk en Brittanje geniet. Saam met die twee lande het hy in 1935 'n ooreenkoms onderteken waarvolgens hulle onderneem het om die onafhanklikheid van Oostenryk (bedreig deur Duitse herbewapening) te waarborg. Later dieselfde jaar het hy met 'n veroweringsoorlog teen Ethiopië begin en die land in 1936 volledig aan Italië onderwerp.

Sy imperialisme het hom die steun van Brittanje en Frankryk laat verloor, sodat hy in toenemende mate op Duitsland onder Hitler as bondgenoot aangewese was. Die totstandkoming van die Berlyn-Rome-Spil in 1936 is gevolg deur die Verdrag van Staal tussen Duitsland en Italië in 1939. Met die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog in 1939 was Italië onvoorbereid en hy het in 1940 huiwerig en onder Duitse druk tot die oorlog toegetree. Vir Duitsland was Italië eerder 'n meulsteen om die nek as 'n bondgenoot. Met die Geallieerde inval in 1943 in Italië het die Fascistiese bewind ineengestort.

• Islamofascisme
• Neo-Fascisme
• Populisme