John Graham

John Graham (of Fintry) (Dundee, Skotland, 24 Julie 1778 – Wynberg, Kaapkolonie, 17 Maart 1821) was ’n Britse offisier in Suid-Afrika en die grondlegger van Grahamstad, na wie die stad ook genoem is.

Graham was die tweede seun van Robert Graham, die laaste landheer van die Fintry-landgoed en 12de verteenwoordiger van die Grahams van Fintry, in Forfarshire, noord van Glasgow, en sy eggenote, Peggy Mylne. Hy het uit 'n ou en adellike geslag gestam van die eerste graaf van Montrose, en oorspronklik van sir William Grame, landheer van Kincardine in die vroeë 15de eeu.

Op sestienjarige leeftyd het John Graham as luitenant by die 90ste Regiment aangesluit wat 'n familielid, Thomas Graham van Balgowan (later lord Lynedoch), in 1794 op die been gebring het. In 1795 vertrek hy aan die hoof van 'n afdeling na Isle de Dun aan die Franse kus, maar weens swak gesondheid keer hy die volgende jaar terug na Brittanje. Later het hy diens onder kol. Graham van Balgowan gedoen en in 1799 was hy lid van graaf Hood se ekspedisie na Toulon. In dieselfde jaar is hy aangestel as aide-de-camp van die graaf van Chatham, en in September vertrek hy na Holland.

Tot hy in 1803 na Ierland gestuur is, het hy vanaf Oktober 1800 met sy regiment diens gedoen op die eiland Guernsey. In Ierland het hy assistent-kwartiermeester-generaal geword en in Januarie 1806 het hy as majoor van die 93ste Regiment by Blouberg met die Britse verowering van die Kaap gedien. Hierna het hy opdrag gekry om met behulp van lede van die Hottentotkorps, wat in 1804 tydens die bewind van genl. J.W. Janssens ontstaan het, die Cape Corps (ook bekend as Cape Regiment, Hottentot Regiment of Hottentot Light Infantry) op die been te bring.

Op 26 Januarie 1806 het hy bevelvoerder, met die rang van luitenant-kolonel, van hierdie regiment geword, wat naas die blanke burgers in die Vierde Grensoorlog (1811–'12) onder sy leiding 'n betekenisvolle rol sou speel. Hy het die regiment, wat tot 1811 sy hoofkwartier in die militêre kamp in Wynberg gehad het, op bekwame wyse uitgebou as 'n eenheid van die ligte infanterie wat in 'n bosryke terrein uitstekende diens sou lewer.

As gevolg van die toestand wat op die Oosgrens ontstaan het weens die aanwesigheid van Xhosa-stamme in die Suurveld, ten weste van die Groot-Visrivier, het goewerneur sir John Cradock hom op 8 Oktober 1811 as spesiale kommissaris vir militêre en burgerlike aangeleenthede in die oostelike distrikte aangestel. Ook is hy as kommandant-generaal in bevel geplaas van die burgers van die distrikte Swellendam, George, Uitenhage en Graaff-Reinet wat opgeroep is, sy eie Cape Regiment van 594 man, en 'n paar honderd troepe van ander eenhede. Hy het opdrag gekry om die Xhosa vreedsaam oor die Visrivier te laat trek of so nie met doelmatige middele binne hul eie grense te laat terugkeer.

Graham het die militêre veldtog, die grootste van sy loopbaan, in die Vierde Grensoorlog wat in Desember 1811 begin het, volgens dr. O. Geyser in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, uiters bekwaam en met sukses begin Maart 1812 beëindig. Geyser skryf: "Hy bewys in die behendige offensief wat met drie kolonnes gelyktydig uitgevoer word, sy hoedanighede en sy militêre vernuf. Bowendien slaag hy uitstekend daarin om oor die weg te kom met die burgers vir wie hy na die oorlog slegs hoë lof het. Ook vir die militêre vermoë van sy eie Cape Regiment wat onder blanke offisiere veg, betuig hy die hoogste agting." In dié oorlog het Graham dit reggekry om die Xhosa-hoofman Ndlambe en sowat 20 000 van sy volgelinge uit die Suurveld aan die Oosgrens te verdryf.

Dadelik na die oorlog het Graham voorgestel dat 'n reeks militêre poste langs die Visrivier tussen die see en die tweede binnelandse bergreeks opgerig word om die Xhosa se terugkeer te verhoed. Op 30 Maart 1812 het hy gedetailleerde opdragte uitgereik aan die bevelvoerder van die militêre poste wat tydelik opgerig is. Sir John Cradock het intussen besluit om ’n afdeling soldate in die Suurveld te plaas. Hy het Graham opdrag gegee om ’n geskikte plek vir ’n militêre hoofkwartier te kies vanwaar die Xhosa verhoed sou kon word om hul verlore grond terug te neem.^[1] Op 3 Mei het Graham die plaas Noutoe (later as Tafelplaas) gekies en dadelik is ’n begin met die bouery gemaak. Maar die plek was ongeskik en kort daarna het Graham en die jong vaandrig Andries Stockenström die verlate leningsplaas De Rietfontein (volgens P.J. Nienaber Driefontein) van Lucas Meyer as die hoofkwartier van die Cape gekies. Dit was geleë aan die Kowierivier, 20 myl van die grens en 40 myl van die see af. Die Xhosa het dit juis in die Vierde Grensoorlog afgebrand. Graham het die bouval van die opstal herstel en dit in 'n offisiersmenasie omskep. Hy het opdrag gegee dat 'n paradeterrein voor die menasie aangelê word en 'n ry kothuise vir offisiers gebou word.

Kort hierna, deur regeringskennisgewing van 14 Augustus 1812, het die goewerneur die plek ter ere van Graham die naam "Graham's Town" (later in Engels Grahamstown geskryf en in Afrikaans Grahamstad) gegee en die onderlanddros van die distrik Uitenhage daar geplaas. Die Official Dispatch van daardie dag lui: "The headquarters encampment in the Zuurveld, shall be designated and acknowledged by the name Grahamstown, in testimony of His Excellency the Governor, Sir John Cradock's respect for the services of Colonel Graham, through whose exertions the Kaffirs were expelled from the territory." Grahamstad was die eerste ses of wat jaar van sy bestaan 'n garnisoendorp. Eers nadat die 1820-Setlaars hulle hier begin vestig het omdat dit vir hulle verkieslik was bo hul aangewese sentrum, Bathurst, het die gehuggoe tekens van werklike ontwikkeling begin toon. Aantreklike huise en kothuise is gebou asook een van die sierlikste kerke in die land, nou die katedraal van Sint Michaelen Sint George. Handel met mense anderkant die Oosgrens het floreer en reefs teen die middel 1820's kon Grahamstad aanspraak daarop maak dat dit die belangrikste handelsentrum in die Oostelike Provinsie was.

Graham se pogings om die terugkeer van die Xhosa te verhoed, was slegs deel van sy voorstelle om rus en orde in die Suurveld te herstel. Reeds op 20 Maart 1812 het hy landdroste in ’n rondskrywe aangesê om die vroeëre bewoners van leningsplase wat weens die oorlog verlaat is, aan te moedig om terug te keer om 'n digter blanke bevolking te skep. Cradock het dié stappe afgelas omdat hy die leningsplase wou afskaf en die Suurveld volgens 'n ander stelsel van grondbesit digter wou laat bewoon.

Graham het die Oosgrens middel September 1812 nadat sy veeleisende pligte daar sy gesondheid nadelig getref het. Saam met sy eggenote het hy dieselfde jaar tydelik na Brittanje vertrek, waar hy die geleentheid gebied is om weer diens te doen onder sir Thomas Graham, sy eertydse bevelvoerder. Met die versekering dat sy belange aan die Kaap nie daardeur benadeel sou word nie, het hy sir Thomas in Oktober na Holland as militêre sekretaris en eerste aide-de-camp vergesel.

Hy is in Januarie 1814 tot volle kolonel bevorder en het op 8 Maart 1814 aan die Britse aanval op Bergen-op-Zoom deelgeneem. Tydens sy verlof in Brittanje het Graham in Mei 1813 voorgestel dat 500 Skotse pagters uit die Hoogland gevind word om hulle in die Suurveld te vestig, waar hulle met die verdediging van die Oosgrens sou kon help. Maar in dié stadium het sy voorstel geen weerklank by die owerheid gevind nie.

By sy terugkeer na die Kaap in 1815 het hy aansienlike veranderings onder die bewind van lord Charles Somerset waargeneem. Sy vroeëre amp (volgens 'n ander born militêre poste)^[2] in die oostelike distrikte is afgeskaf en die Hottentotregiment waaroor hy oorspronklik die bevel gevoer het, is in September 1817 ontbind om later gereorganiseer te word. Daarom het Graham die amp as kommandant van Simonstad aanvaar, 'n taamlik belangrike betrekking wat hy tot sy vroeë dood beklee het. Deur die waarnemende goewerneur, sir Rufane Donkin, is hy op 13 Oktober 1820 as die eerste landdros van die nuwe distrik Albanie aangestel, maar swak gesondheid het hom om dié amp te aanvaar.

Aangesien lord Somerset reeds voor hy op 31 Desember 1813 na die Kaap vertrek het, aan graaf Bathurst, Britse minister van kolonies, geskryf en sy aandag gevestig het op Graham se plan, kan die vestiging van die 1820-Setlaars aan die Oosgrens as sy geesteskind beskou word. Onregstreeks ou sy voorstelle van Mei 1813 ’n groot invloed op die Kaapkolonie uitoefen. Somerset het na die Kaap vertrek met die gedagte van Britse immigrasie na die Suurveld en ’n meningspeiling deur Graham onder die Skotse Hooglanders het hul belangstelling in die Kaap aangewakker. Die eerste groep immigrante, 50 Skotse leerjongens, het in 1817 na Suid-Afrika gekom deur die toedoen van die Skotse kaptein Benjamin Moodie, sonder staatshulp. Op 12 Junie 1818 het die Britse Laerhuis die minister van finansies se versoek om £50 000 as staatsteun vir grootskaalse emigrasie na die Kaap die Goeie Hoop goedgekeur. Die duisende setlaars wat vanweë dié skema na Suid-Afrika sou kom, sou ’n lewensbelangrike rol in die sake van die Oosgrens speel en eindelik dié van die hele Suider-Afrika namate hulle weg uit die Suurveld na die hele subkontinent beweeg het.

Graham is in sy 43 jaar oorlede en begrawe in die begraafplaas aan Somersetweg, Kaapstad, wat later opgeruim is. Sy graf bestaan dus nie meer nie en dis onbekend wat van die grafsteen geword het. Onlangse pogings om dit op te spoor, was sonder sukses.^[3] Somersetweg was die vernaamste begraafplaas in Kaapstad tot 1886, toe die Woltemade-begraafplaas in Maitland in gebruik geneem is as die stad se hoofbegraafplaas. Voor die Somersetweg-begraafplaas gelykgemaak en bouery op die perseel omstreeks 1922 begin het, is etlike grafstene verwyder en staangemaak in die Woltemade-begraafplaas.

'n Onondertekende olieverfportret van Graham as luitenant in die 90th Regiment was in 1965 in die besit van regter K. Graham van Grahamstad, en is afgedruk in C.E. Cory se The rise of South Africa, deelI  (Londen, 1910). ’n Reliëf van sy profiel is te sien in die Anglikaanse katedraal van Sint Michael en Sint George in Grahamstad., Die Africana-museum, Johannesburg, besit 'n getinte potloodtekening deur F.T. l'Ons van 'n ontwerp vir 'n Graham-gedenkteken (met sy profiel daarop) wat opgerig sou word waar die doringboom gestaan het waaronder in 1812 besluit is om Grahamstad aan te lê. Eers in 1912 is 'n monument van hierdie aard in Hoogstraat opgerig om "Graham se boom" te gedenk. Sowat 19 jaar later, omstreeks 1831, is 'n gebrandskilderde ruit ter nagedagtenis van kol. Graham in die Sint Saviour-kerk in Claremont aangebring.

Graham is op 24 Julie 1812, sy 34ste verjaardag, in Kaapstad getroud met Johanna Catharina Cloete (1790–1843), derde dogter van Roedolph Cloete (1726–1816) van Westervoort (Great Westerford) in Rondebosch, seun van die eerste Hendrik Cloete van Constantia. Hulle het 'n seun, Robert, en drie dogters, Johanna Catharina, Elizabeth Margaret en Isabella Ann, gehad.

Graham was sedert die dood in 1799 van sy oudste broer die aangewese verteenwoordiger van die Grahams van Fintry en ná die dood van sy vader in 1816 het hy die dertiende verteenwoordiger geword. Sy enigste, seun, Robert Graham, later siviele kommissaris van Albanie, was die veertiende, en sy kleinseun, sir John James Graham, die vyftiende. Nog ’n kleinseun was sir Thomas Lynedoch Graham, ’n politikus, regter en regter-president van die Oostelike Distrikte-hof in Grahamstad. Dus is twee van sy kleinseuns tor ridder geslaan.

John Graham het lewenslank sy arm gebly, wat met al wat hy verdien het sy ouers en nege ongetroude susters onderhou het. Een van sy susters, Helen Christian Graham, het in 1816 met adv. Hendrik (Henry) Cloete.

• (en) Brooke Simons, Phillida. 1998. The life and work of Charles Bell. Cape Town: Fernwood Press.
• (af) Bryer, Lynne en Hunt, Keith. 2013. Die 1820-Setlaars. Kaapstad: Don Nelson.
• (af) Geyser, dr. O. in De Kock, W.J. 1968. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel I. Pretoria: Nasionale Raad vir Sosiale Navorsing, Departement van Hoër Onderwys.
• (af) Nienaber, P.J. 1963. Suid-Afrikaanse Pleknaamwoordeboek. Kaapstad, Johannesburg: Suid-Afrikaanse Boeksentrum.