Kanker

Kanker
Klassifikasie en eksterne bronne
’n CT-skandering wys ’n mesotelioom (gewas aan die longvliese. Sleutel: → gewas ←, ✱ oormaat vloeistof in die een long, 1 & 3 longe, 2 ruggraat, 4 ribbes, 5 aorta, 6 milt, 7 & 8 niere, 9 lewer.
ICD-10	C00—C97
ICD-9	140—239
DiseasesDB	28843
MedlinePlus	001289
MeSH	D009369
Mediese waarskuwing

Kanker (Latyn: neoplasma malignum) is 'n versameling van siektes waar selle onbeheersde groei toon.

Kanker is die versamelnaam vir 'n groot aantal siektes wat gekenmerk word deur die onbeheerde groei van selle. Die siektes gaan in byna alle gevalle gepaard met die vorming van gewasse.

Die verskillende tipes kanker word ingedeel volgens die weefselsoort of die orgaan waarin dit sy oorsprong het. Die ongehinderde groei van die selle van 'n kankergewas lei daartoe dat die gewas deur die normale anatomiese grense breek en daardeur normale weefsel verdruk en so na ander dele van die liggaam versprei.

Daar bestaan oortuigende bewyse dat kanker ontstaan deur veranderinge in die erflike materiaal (die DNS) van normale liggaamselle. Sulke veranderinge kan eerstens plaasvind vanweë spontane mutasies of mutasies wat veroorsaak word deur faktore soos straling of kontak met sekere chemiese stowwe (karsinogene stowwe). Tweedens kan dit plaasvind deur infeksie met sekere virusse wat oor die vermoë beskik om van hul eie erflike materiaal by dié van die sel in te las en daardeur 'n transformasie in die sel te bewerkstellig.

Die basiese prosesse waardeur die transformasie van 'n gewone sel na 'n kankersel plaasvind, bly egter nog steeds grotendeels onbekend. Volgens die immunologiese benadering ten opsigte van die ontstaan van kanker kry nuut gevormde kankerselle die geleentheid om te groei en in 'n gewas te ontwikkel wanneer die immunologiese verdedigingsmeganisme van die liggaam in gebreke bly om die getransformeerde kankerselle as vreemd te herken en te elimineer.

Hierdie benadering kan uiteindelik lei tot nuwe behandelingsmetodes wat op die stimulering van die liggaam se beskermingsmeganisme gegrond is. Tans is die beste behandeling vir kanker gewoonlik die vroegtydige en algehele verwydering van die gewas deur chirurgie. Die voorkoming van kanker (deur op te hou rook of deur die vermyding van kontak met enige kankerverwekkende stowwe) en die opsporing van die siekte (onder meer deur massale bevolkingsondersoeke) is van die grootste belang.

Kanker is die versamelnaam vir 'n reeks siektes wat met onbeheerde sellulêre groei geassosieer word. Gewoonlik word die siekte gekenmerk deur kwaadaardige gewasse, waarvan daar meer as 100 in die menslike liggaam kan voorkom. Die selle in hierdie kankergewasse deel ongehinderd, sodat die gewasse deur die normale anatomiese grense breek en die liggaamsweefsel vernietig.

Die gevaarlikste eienskap van kwaadaardige gewasse is hul neiging om te metastaseer, dit wil sê om deur die hele liggaam te versprei. Hierdie metastase (uitsaaiing) ontstaan deurdat die gewas in die limfvate, bloedvate of liggaamsholtes soos die buikholte ingroei.

Verspreiding deur middel van die limfvate is die algemeenste manier van kankerverspreiding. In beginsel kan metastase oral in die liggaam plaasvind, maar dit kom veral in die longe, lewer, brein en die been van die liggaam voor. Kanker kan in alle liggaamsweefsel ontstaan. Die kanker word gewoonlik geklassifiseer op grond van die orgaan waarin dit voorkom (byvoorbeeld longkanker) of volgens die weefsel waarin dit ontstaan het.

'n Gewas wat in die dekweefsel (vel en slymvliese) ontstaan, word 'n karsinoom genoem. 'n Karsinoom kan net in die plaveiselepiteelselle ontstaan (plaveiselkarsinoom of skubselkarsinoom), of dit kan ontstaan in die klierepiteel wat oral in die dekweefsel voorkom (adenokarsinoom). ln baie gevalle kom gemengde tipes voor. Kanker wat in die selle van die bindweefsel ontstaan, word 'n sarkoom genoem. Na gelang van die soort bindweefsel wat by gewasvorming betrokke is, word onderskei tussen fibrokarsinome ('n karsinoom met buitengewoon baie veselagtige bindweefsel), liposarkome (vetweefsel) en osteosarkome (beenweefsel).

Die feit dat 'n kwaadaardige gewas van die slukderm byvoorbeeld 'n plaveiselkarsinoom (slymvlies), 'n adenokarsinoom (klierweefsel) of 'n sarkoom (bindweefsel) kan wees, dui daarop dat baie moontlikhede bestaan. Laastens is daar ook 'n groep kwaadaardige neoplasmas van die limfstelsel (Iimfome) en van die bloed en bloedvormende organe (Ieukemie). Sekere tipes leukemie word nie deur 'n gewas veroorsaak nie, maar word gekenmerk deur die onbeheerde groei van leukosiete. Kanker kom meestal op 'n ouer leeftyd voor. Daar is egter 'n aantal vorme van kanker wat by uitstek kinders aantas. Dit is veral die geval met leukemie. Daarbenewens is daar gewasse wat in die kinderjare ontstaan uit jong, ongedifferensieerde weefsels (blastome).

In die Westerse lande, waar aansteeklike siektes onder beheer gebring is, is kanker saam met hart-en bloedvatsiektes die vernaamste oorsaak van dood. Die simptome van kanker kan baie uiteenlopend en verraderlik wees omdat dit maklik as die simptome van die een of ander onbelangrike kwaal beskou kan word. In die eerste plek bestaan die moontlikheid dat die gewas direk gevoel of gesien kan word. In so 'n geval moet die aard van die swelsel onmiddellik deur 'n geneesheer vasgestel word omdat daar 'n baie beter kans op herstel is as 'n kwaadaardige gewas vroegtydig behandel word. Kanker begin egter in die meeste gevalle met simptome wat nie baie spesifiek is nie, soos moegheid, pyn of bloedarmoede.

Verder kan 'n longgewas byvoorbeeld aanleiding gee tot langdurige hoesbuie, 'n dermgewas tot veranderinge in die ontlasting en 'n gewas van die blaas of niere tot bloederige urine. Die aanwesigheid van 'n gewas kan gewoonlik deur middel van 'n algemene liggaamsondersoek, bloedtoetse, 'n X-straalondersoek, sonar en gerekenariseerde tomografie (aftasting van die hele liggaam) vasgestel word. Vinnig delende kankerselle sal meer van 'n bepaalde toegediende radioaktiewe verbinding opneem as normale selle. Die metode (sintigrafie) kan gebruik word om te bepaal of 'n kwaadaardige gewas wel in die liggaam bestaan. 'n Definitiewe diagnose kan verkry word deur 'n deel van die verdagte weefsel te verwyder en vir patologiese ondersoek en diagnose voor te lê.

Reeds jare lank word die oorsprong van kanker intensief bestudeer en baie belangrike bevindings is gemaak. Tog bly die mens se werklike begrip van die ontstaansproses van die siekte nog baie gebrekkig Die gebruik wat verskeie lande vandag het om kankergevalle op groot skaal te registreer, is van groot belang vir kankernavorsing. Hieruit is baie gegewens oor die gedrag en verloop van kanker verkry. Die verspreiding van die siekte het byvoorbeeld duidelike geografiese verskille.

In Japan kom baie meer maagkanker voor as elders in die wêreld en die ou Transkei het die hoogste voorkomssyfer vir slukdermkanker. By Joodse vroue kom baarmoederkanker min voor en dit kan toegeskryf word aan bepaalde reëls oor seksuele gedrag onder ortodokse Jode.

Navorsing het verder bewys dat vroue met baie kinders 'n groter kans het om kanker van die serviks (nek van die uterus) op te doen as diegene sonder enige kinders, terwyl laasgenoemde groep 'n groter risiko loop om kanker van die baarmoederliggaam (corpus uteri) op te doen. Borskanker kom minder voor onder vroue wat hul babas self borsvoed as onder vroue wat nie hul babas aan die bors gevoed het nie, moontlik weens hormooninvloede.

'n Baie belangrike ontdekking was dat kontak met sekere stowwe aanleiding kan gee tot die ontstaan van kanker. Die bekendste voorbeeld hiervan is die verband tussen rook en longkanker. Navorsing het bewys dat honderde ander chemiese stowwe potensiële kankerverwekkers (met ander woorde karsinogenies) is.

By die mens is dit egter nog net in enkele gevalle bewys, en die bewyse berus boonop op omstandigheidsgetuienis, So is daar aanduidings dat benseen ('n petrochemiese produk) leukemie kan veroorsaak. Asbes kan kanker van die pleura (membraan wat die longe omsluit) en die peritoneum (membraan wat die ingewandsholte uitvoer) veroorsaak nadat die persoon vir 'n paar jaar aan die stof blootgestel was. Sekere koolwaterstofverbindings in die uitlaatgasse van voertuie is in groot mate karsinogenies.

Mense wat vir lang tydperke aan gasagtige vinielchloried blootgestel word, kry makliker 'n sekere soort lewergewas (angiosarkoom). Vinielchloried word by plastiekvervaardiging gebruik, aromatiese amiene, wat in die verlede in sintetiese kleurstowwe gebruik is, kan moontlik blaaskanker veroorsaak. Soms kom die skadelike stowwe die liggaam saam met voedsel binne. Sommige insektedoders en sintetiese versoeters (siklomaat) het in proefdiere kanker veroorsaak.

Die fungus Aspergillus flavus, wat op bepaalde plante, byvoorbeeld grondboontjies, groei, skei 'n stof (aflatoksien) af wat by diere lewerkanker veroorsaak. In sekere gebiede van Afrika waar 'n groot deel van die voedsel met fungi besmet is, is lewerkanker by die mense 'n algemene verskynsel. Navorsers vermoed ook dat slukderm- en maagkanker, wat baie in die Verre Ooste voorkom, verband hou met die voeding. Dit is verder duidelik dat die toename in nywerheidsontwikkeling en veral lugbesoedeling 'n bedreiging vir 'n steeds toenemende aantal mense sal word.

Omvattende ondersoeke is gedoen om die rol van bakterieë en virusse in kanker te bepaal. Daar is geen aanduiding dat bakterieë 'n rol in die ontwikkeling van kanker speel nie. 'n Groot aantal virusse kan egter by hoër diersoorte kanker veroorsaak. Daar is aanduidings dat dit by die mens met sommige virusse ook die geval kan wees.

Eksperimenteel is die betrokkenheid van virusse by kanker egter baie moeilik bewysbaar omdat die afwesigheid van viruspartikels in 'n gewas geen bewys is dat daar nie aanvanklik 'n virus betrokke was nie. Bewyse is ook moeilik te verkry omdat gevaarlike eksperimente soos die toediening van sulke moontlik kankerverwekkende virusse by die mens nie gedoen kan word nie. Sekere tipes herpesvirusse is verdag omdat hulle in pasiënte met baarmoederkanker aangetref is.

'n Ander herpesvirus, die Epstein-Barr-virus, is ontdek in pasiënte wat Burkitt se limfoom onder lede het. Burkitt se limfoom is 'n vorm van limfklierkanker wat slegs in 'n bepaalde gebied van Afrika voorkom. Groot hoeveelhede teenliggame teen die Epstein-Barr-virus is nie net in pasiënte met Burkitt se limfoom gevind nie, maar ook by pasiënte met 'n bepaalde gewas van die farinks (keelholte), 'n siektetoestand wat in Afrika en die Verre Ooste aangetref word.

Virusse met RNS as erflikheidsmateriaal (onkornavirus; onko=gewas) is klaarblyklik by leukemie van belang. Virusse wat uit die weefsel van borskanker by die mens geïsoleer is, toon sterk ooreenkomste met virusse wat borskanker by muise, rotte en ape veroorsaak, In hierdie geval is daar ook aanduidings dat 'n onkornavirus betrokke is,

Daar bestaan vandag oortuigende bewyse dat kanker ontstaan deur veranderings in die erflikheidsmateriaal (deoksiribonukleïensuur - DNS) van die sel. Deur hierdie verandering (transformasie) verloor die sel sy vermoë om sy eie groei te beheer. Daar bestaan twee teorieë oor hoe die veranderinge in die erflikheidsmateriaal bewerkstellig word. Die eerste hipotese is dat dit deur middel van mutasies in die DNS van die sel plaasvind. Sulke mutasies kan spontaan plaasvind of kan deur kontak met mutagene chemiese stowwe veroorsaak word.

Baie van die bekendste kankerverwekkende stowwe is algemene mutagene, dit wil sê hulle veroorsaak DNS-mutasies. Mutasies kan ook deur ultraviolet- en ander ioniserende bestraling veroorsaak word. Daar was byvoorbeeld 'n hoë voorkoms van skildklierkanker en leukemie onder die oorlewendes van die atoombomaanvalle op Hirosjima en Nagasaki. Mense wat röntgenbestraling vir 'n vergrote skildklier ontvang het ('n behandeling wat sedertdien gestaak is) het baie jare later skildklierkanker ontwikkel.

Bykomend by die mutasieteorie is daar oortuigende bewyse dat kankerverwekkende virusse nuwe genetiese materiaal by die DNS van 'n sel kan inlas en daardeur die normale selle tot kankerselle transformeer. Soms word die hele DNS van 'n virus by die DNS van 'n sel geïnkorporeer en in ander gevalle slegs 'n klein deel. Die stuk DNS wat nodig is om 'n sel te transformeer, word die onkogeen genoem en is die onderwerp van baie navorsing.

By RNS-kankervirusse (retrovirusse) bestaan 'n ensiem wat die RNS in DNS omskakel voordat dit by die DNS van die sel ingelas word. Geeneen van die twee teorieë kan op sigself die ontstaan van alle tipes kanker verklaar nie. Beide kan dus 'n rol in die transformasie van 'n sel speel. Erflike faktore is meestal van min belang by 'n persoon se vatbaarheid vir kanker. As een lid van 'n eensellige tweeling egter leukemie onder lede het, is die kans dat die ander lid van die tweeling dit sal kry, soveel groter (15%).

Kanker van die longe, bors, baarmoeder, prostaat, maag en dikderm kom soms in sekere families meer algemeen voor. Soms is daar 'n verwantskap tussen kanker en chromosomale afwykings, soos in die geval van kinders met Down se sindroom (mongolisme), wat makliker leukemie opdoen. Pasiënte met chroniese miëlogene leukemie (wat gewoonlik op 'n latere ouderdom voorkom), het 'n abnormaal kort chromosoom, die sogenaamde Philadelphia-chromosoom.

Daar bestaan 'n hele reeks stowwe waardeur en toestande waarin 'n normale sel in 'n kankersel kan verander. 'n Belangrike vraag is of die liggaam hom teen so 'n potensieel gevaarlike verandering kan beskerm. Volgens die immuunbewakingsteorie word nuwe kankerselle deur middel van 'n selbemiddelde immuunrespons opgespoor en vernietig.

Die kankerselle bevat op hul oppervlak byna altyd antigeniese determinante, wat verskil van dié wat op normale selle aangetref word en so 'n selektiewe immuunspesifieke reaksie moontlik maak. In enkele gevalle skiet hierdie immuunbewaking te kort en kry kankerselle die kans om te groei en in 'n kwaadaardige gewas te ontwikkel.

Kanker word inderdaad meer dikwels aangetref by mense met 'n verlaagde immunologiese beskermingsmeganisme, soos byvoorbeeld by pasiënte wat ná 'n nieroorplanting met geneesmiddels behandel word wat die immuunmeganisme onderdruk. In die proses van veroudering verswak die selbemiddelde beskermingsmeganisme van die liggaam en dit word dikwels gesien as die rede waarom mense op 'n ouer leeftyd makliker kanker kan opdoen.

Die timus is 'n orgaan wat van groot belang is vir die beskermingsmeganisme van jong organismes, en wanneer hierdie orgaan by pasgebore rotte en muise verwyder word, is die kans op kanker soveel groter. As die beskermingsmeganisme herstel word deur 'n timusoorplanting of deur die inspuiting van selle wat deur die timus bewerk is, verminder die kans op kanker. Die aanwesigheid van vreemde antigene op die oppervlak van kankerselle is bewys deur die feit dat die oorplanting van sekere kankerselle by diere 'n immuunrespons in die liggaam bewerkstellig wat spesifiek teen hierdie vreemde selle gerig is. Die antigeen word gevolglik die gewas-spesifieke oorplantingsantigeen genoem.

By diere en die mens is teenliggame teen hierdie antigeen gevind en daarbenewens het navorsers ontdek dat 'n bepaalde bloedsel, die sitotoksiese limfosiet of K-limfosiet (K= killer), gewas-selle kan vernietig. Gewasgroei word waarskynlik bevorder deur faktore wat die liggaam se minimum-beskermingsmeganisme blokkeer. Bewys is gelewer dat die serum van diere met groeiende gewasse die sitotoksiese effek van die K-limfosiete kan blokkeer en daardeur gewasgroei bevorder.

Die blokkerende faktor in die serum bestaan waarskynlik uit 'n kompleks van antigene en teenliggame wat die gewasselle bedek en voorkom dat die K-limfosiet met hulle in aanraking kom. Daarbenewens het navorsers 'n remmende serumfaktor ontdek wat direk op die limfosiet inwerk en dit uitskakel.

Die soort behandeling teen kanker hang af van waar die kanker geleë is en van faktore soos die omvang daarvan, die aanwesigheid van metastase en die algemene toestand van die pasiënt. Die eerste moontlikheid is chirurgie.

As 'n kwaadaardige gewas deur 'n chirurg heeltemal verwyder kan word (radikale verwydering), geniet dit gewoonlik voorkeur. Om te verseker dat so min moontlik gewasselle in die liggaam agtergelaat word, is dit meestal nodig om met chirurgie 'n groot gedeelte van die omliggende weefsel ook te verwyder. Daarom is dit byvoorbeeld in die geval van borskanker nie voldoende om net die gewas alleen te verwyder nie. Die hele bors moet soms afgesit word.

Dieselfde prosedure geld vir 'n beengewas in die onderste ledemate (bene): gewoonlik word die amputasie van die hele been vereis. As dit onmoontlik is om die hele gewas te verwyder, word die pasiënt soms met bestraling (radioterapie) behandel omdat röntgenstrale en radioaktiewe bestraling die vermoë het om selle dood te maak. Selle wat vinnig deel, soos dié in embrio-weefsel, beenmurg, dermslymvlies en gewasweefsel, is veral gevoelig vir hierdie soort bestraling.

Sommige gewasse is so gevoelig vir bestraling dat radioterapie altyd verkieslik is. In ander gevalle sal bestraling voor 'n operasie (chirurgie) die resultate verbeter. Bestraling na 'n operasie kan die risiko van latere verspreiding verminder, soos byvoorbeeld in die geval van borskanker. As 'n kankergewas geleë is in 'n orgaan wat gevoelig is vir radioaktiwiteit, kan dit soms met radioaktiewe materiaal behandel word. 'n Derde metode van behandeling is chemoterapie, waarvoor 'n sitostatiese geneesmiddel gebruik word. 'n Sitostatikum is 'n middel wat die verdeling en groei van nuwe selle rem. 'n Nadeel van hierdie metode is dat ander vinnig delende weefsel wat nie met kanker besmet is nie (soos ingewandselle en beenmurgselle), ook deur die sitostatiese middels aangetas sal word. Nuwe sitostatiese middels word steeds gevind en beproef en hulle lewer dikwels indrukwekkende resultate.

Behandeling met hormone word veral toegepas in die geval van prostaat- en borskanker, waarvan sommige hormoonreseptors besit. Vroulike hormone rem die groei en metastase van prostaatkanker. Hormoonbehandeling kan jare lank doeltreffend wees. Borskanker in 'n gevorderde stadium kan met redelike welslae met manlike hormone, of in die geval van ouer vroue met vroulike hormone, behandel word. 'n Verandering in die hormonale ewewig kan ook bewerkstellig word deur die verwydering van die eierstokke (wat die grootste hoeveelheid van die vroulike hormone vervaardig).

Met die immuunbewakingsteorie as grondslag word pogings aangewend om gewasse te onderdruk of om hulle vorming te voorkom deur prikkeling van die beskermingsmeganisme van die liggaam. Hierdie immuunstimulasie is in diere-eksperimente baie geslaag in die geval van kleiner gewasse. By die mens is hierdie terapie nog in die eksperimentele stadium. Navorsers verwag dat sulke behandeling direk na chirurgie, bestraling of chemoterapie, wanneer daar waarskynlik slegs 'n paar gewasselle in die liggaam aanwesig is, baie suksesvol kan wees.

Een moontlike behandeling is die nie-spesifieke immuunstimulasie deur stowwe soos BCG-entstof (teringentstof) en dinitrochloorbenseen (DNCB), 'n chemiese stof wat veral die sellulêre immuniteit stimuleer. Hierdeur word die makrofage (opruimselle) en K-selle blykbaar gestimuleer. Spesifieke immuunstimulasie, wat daarop gemik is om beskerming teen die gewasselle te stimuleer, is in proefdiere en in 'n paar goed gekontroleerde menslike gevalle toegepas deur die inspuiting van 'n klein aantal gewasselle wat gewoonlik eers bestraal is.

Die beste resultate is verkry in 'n kombinasie met nie-spesifieke immuunstimulasie. Laastens kan 'n poging aangewend word om die beskermingsmeganisme van die pasiënt te stimuleer deur die oordrag van limfositiese faktore van ander persone.

Die ontwikkeling van kanker word omtrent uitsluitlik deur die uitgebreidheid van die graad van kwaadaardigheid van die gewas in die kankerpasiënt bepaal. As die gewas klein is, is daar 'n goeie kans op volkome genesing. By sommige kankers, soos sekere vorme van leukemie, is dit moontlik om 'n relatief uitgebreide proses omtrent heeltemal stop te sit en 'n langdurige remissie van die siekte te bewerkstellig.

Die suksesmaatstaf van 'n bepaalde terapie is die sogenaamde vyfjaar oorlewing, dit wil sê die persentasie pasiënte wat na vyf jaar nog lewe. In ver gevorderde gevalle kan daar slegs gepoog word om die proses te vertraag en om hinderlike simptome te bestry (verligtende of versagtende behandeling). So kan 'n gewas van die maag, wat dit onmoontlik maak om te eet, chirurgies kleiner gemaak word. Dit is dikwels ook nodig om bloedoortappings te doen teen bloedarmoede, antibiotika teen bykomende infeksies te verskaf en pynstillers as 'n laaste toevlug te voorsien.

In die lig van die kennis oor die oorsake en vroeë simptome van kanker en omdat behandeling in die vroegste stadium gewoonlik meer geslaag is, is dit noodsaaklik dat voorkomingsmaatreëls getref word. Die maatreëls behels veldtogte teen rook en alle maatreëls wat kontak met ander kankerverwekkende stowwe beperk.

Kanker kan dikwels in 'n vroeë stadium deur middel van periodieke geneeskundige ondersoeke opgespoor word. Hierdie ondersoeke kan die vorm van 'n massale bevolkingsondersoek aanneem. Dit geld veral vir borskanker (Iiggaamlike ondersoek of röntgenfoto's), kanker van die serviks (sitologiese ondersoeke van papsmere), longkanker (röntgenstrale) en velgewasse (mediese ondersoek van alle moesies en vratte wat vinnig groei).

By sommige vorme van kanker is spesiale antigene aanwesig sodat dit teoreties moontlik is om hierdie kankertoestande deur spesiale bloedtoetse te ontdek. Daar is byvoorbeeld fetale antigene in die fetus aanwesig wat gewoonlik sowat drie maande voor die geboorte verdwyn. As hierdie antigene bly bestaan of opnuut hul verskyning in die bloed maak, kan dit met 'n bepaalde vorm van kanker verband hou. So kan die karsino-embrioniese antigeen by pasiënte met kanker van die dikderm aangetoon word en die alfa-fetoproteïen by pasiënte met lewerkanker.

• Prostaatkanker
• Servikale kanker

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409540 band

• (en) Nasionale Kankervereniging van Suid-Afrika