Kompas

'n Kompas is 'n navigasie-instrument om die rigting ten opsigte van die noorde te bepaal. Die aarde draai in die rigting wat deur die pyl aangedui word - dit wil sê van wes na oos. Dit lyk vir ons of die son soggens in die ooste opkom en deur die hemelboog na die weste oorbeweeg, maar in werklikheid is dit die plek op die aarde waar ons staan wat van wes na oos beweeg.

Die naam van hierdie windrigting, oos, is afgelei van die antieke Indiese woord idh-ta wat “hitte" beteken; die sonsopkoms word geassosieer met die koms van die hitte. Wanneer die son ondergaan, is dit aand. Die antieke Indiërs het dit vassati genoem; die Latynse woord vir aand is vesper (die aandster, Venus, word soms ook Vesper genoem).

Die benaming WES, waar die son ondergaan, is uit bostaande benaminge afgelei. Die rigting lê teenoorgesteld van oos. Dit is weereens die draaibeweging van die aarde wat veroorsaak dat die son agter die horison verdwyn. Die aarde draai soos 'n tol in die rondte sodat dit voorkom asof dit om 'n as roteer. Hierdie denkbeeldige aardas strek van die Noordpool deur die middelpunt van die aarde na die Suidpool.

As ons die aardas van die Noordpool af die lug in verleng, kom ons by die Poolster uit. Daarom weet ons ons kyk NOORD as ons (in die Noordelike Halfrond) na die Poolster kyk. Toe seevaarders van die lande in die noorde in die rigting van die ewenaar begin seil het, het hulle opgemerk dat hierdie gebiede baie warmer is as hul tuislande in Europa.

Om hierdie nuwe gebiede 'n naam te gee, het hulle, elk in hul eie taal, woorde soos sudh, sunno of Sonne – wat almal “son" of “hitte" beteken - gebruik. Met verloop van tyd het ons woord SUID uit hierdie woorde ontwikkel. Soms is dit nodig om 'n rigting met absolute noukeurigheid aan te dui en dan is selfs die tussenpunte op die kompas nie noukeurig genoeg nie.

Die kleinste aanvanklike afwyking in die rigtingshoek groei tot 'n baie groot verskil op 'n groot afstand. Om rigting so akkuraat as moontlik aan te dui, word die volle sirkel van die horison in 360 grade verdeel. Elke graad word in 60 boogminute verdeel en elke boogminuut in 60 boogsekondes. Op hierdie wyse kan die rigting van enige punt op die horison met die grootste noukeurigheid vasgestel word en sal enige aanvanklike fout baie klein wees. Wanneer 'n reisiger in die begin 'n klein foutjie met sy koerspeiling maak, kan dit ook nog gedurende die reis reggestel word.

Die kompas is 'n instrument waarop al die hoofwindrigtings aangetoon word. Die kompas het 'n magnetiese naald wat pal in 'n noordsuid-rigting staan vanweë die magnetisme van die aarde. Maar die noordelike rigting waarin die kompasnaald wys, is die “magnetiese" noord, wat 'n paar grade van die “geografiese" of "ware" noord verskil. Hierdie klein afwyking word magnetiese deklinasie genoem. In Suid-Afrika wissel die deklinasie tussen 14° en 25° wes van die ware noord. Wanneer 'n koers uitgewerk word, moet die magnetiese deklinasie altyd in ag geneem en die nodige veranderinge aangebring word.

Die noord wat deur 'n kompasnaald aangedui word, is die magnetiese noord en nie die geografiese noord nie. Die magnetiese Noordpool lê tans op 77˚ N en 102˚ W op die Bathurst-eiland in Melville Sound, NNW van die Boothia-skiereiland in Noord-Kanada, maar dit verander gedurig van posisie. Dit is egter belangrik vir vlieëniers, seevaarders en wetenskaplikes om die posisie van die geografiese noord te weet. Om dit vas te stel, word 'n giroskopiese kompas gebruik.

As hierdie instrument eers presies ingestel is op die geografiese noord, word dit nie, soos die magnetiese kompas, beïnvloed deur yster of elektroniese apparate wat dalk in die omgewing is nie. Daarbenewens kan die giroskopiese kompas ook rigting aandui selfs oor die pool, waar 'n gewone kompas dit nie kan doen nie. Die giroskopiese kompas is in wese 'n giroskoop. Hierdie instrument bestaan uit 'n swaar skyf wat deur elektrisiteit aangedryf word en teen 'n baie hoë snelheid draai.

Die as van die skyf word gesteun deur 'n stelsel van konsentriese ringe, of kompasbeuels, en wel op so 'n manier dat hierdie beuels in die rondte kan draai of skuins kan staan sonder dat die skyf saam met hulle beweeg. Dit is bekend dat 'n liggaam wat in die rondte draai, neig om die as van rotasie altyd in dieselfde rigting te laat wys. Wanneer die giroskoop dus aan die draai gesit word, sal sy as 'n konstante rigting, en as dit in kompasbeuels gemonteer is, sal dit hierdie rigting hou selfs al draai of kantel die voertuig of vaartuig waarin dit geïnstalleer is.

Die giroskoop word ook nie deur die draaibeweging van die aarde beïnvloed nie. As ons dus 'n giroskoop aan die beweeg sit en ons draai dit so dat sy as noord wys, sal dit aanhou om noord te wys, ongeag die rigting en die posisie van die liggaam waarop dit gemonteer is. 'n Giroskoop kan dus as 'n kompas gebruik word en om hierdie rede is die naam “giroskopiese kompas” daaraan gegee. As 'n giroskopiese kompas eers op die noorde ingestel is, sal hy altyd na die geografiese noord wys. Die ander punt van die as van die giroskopiese wys dan natuurlik na die geografiese suid, net soos die ander punt van 'n magnetiese kompasnaald die magnetiese suid aandui.

Die punte op die kompas word gebruik vir oriëntering – dit wil sê om vas te stel in watter rigting 'n sekere punt lê. Hoe kan die kaptein van 'n skip, of die loods van 'n vliegtuig, of 'n reisiger in die woestyn die regte koers vind om by sy bestemming uit te kom? Hy moet homself oriënteer – dit wil sê hy moet bepaal of sy bestemming ten noorde of ten suide ten ooste of ten weste lê van die plek waar hy hom op daardie oomblik bevind. Dan moet hy 'n denkbeeldige lyn trek van die plek waar hy is tot by die plek waarheen hy wil gaan. Hierdie lyn is dan die rigting of koers wat hy moet volg.

Dit is maklik om 'n mens se rigting met 'n kompas te bepaal. Maar hoe kan 'n mens rigting sonder 'n kompas bepaal? Daar is twee maniere waarop dit gedoen kan word, nl. met behulp van die son en met behulp van die sterre. In die geval van die son het ons 'n horlosie nodig. Plaas die horlosie horisontaal op die palm van die een hand met die syfer 12 na die son gerig. (Wanneer ons 'n speld so hou dat sy skaduwee deur die 1 en die 2 van die 12 en deur die middelpunt van die horlosie val. weet ons dat die 12 presies reg na die son gehou word.)

Die hoek wat gevorm word as die 12 en die uurwyster met die middelpunt van die horlosie verbind word, word nou gehalveer. Hierdie halveerlyn is ons noord-suid-lyn. In die Noordelike Halfrond word op dieselfde manier te werk gegaan, maar daar word die uurwyster na die son gerig. Die hoek wat die uurwyster en 'n lyn na die twaalf met die middelpunt van die horlosie maak, word gehalveer om die noord-suid-lyn aan te dui. Met behulp van die Suiderkruis kan ons snags die suidrigting bepaal deur die lang-as van die sterrebeeld 4,5 keer te verleng en dan van daardie punt af in die hemel 'n loodlyn na die horison te trek. Suid sal wees waar die loodlyn die horison raak.

• KENNIS, 1980, ISBN 079810824X, volume 2, bl. 310, 311

Wikimedia Commons bevat media in verband met Kompas.