P.C. Schoonees

Dr. P.C. Schoonees
Gebore	Pieter Cornelis Schoonees 23 Desember 1891 Uniondale
Sterf	31 Oktober 1970 Strand, Wes-Kaap
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep	Leksikograaf
Eggenoot	Elizabeth Crawford

Dr. P.C. Schoonees (*23 Desember 1891, Uniondale - † 31 Oktober 1970, Strand) (Oom Sarel) was 'n Afrikaanse skrywer en leksikograaf en 'n lid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns.^[1][2] Hy was ook die hoofredakteur van die Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal vanaf 1947. Hy het ook onder die skuilnaam "Jan Kloppers" geskryf.

Pieter Cornelis Schoonees is op 23 Desember 1891 in die Karoodorpie Uniondale in die Langkloof gebore.^[3] Sy vader is ook P.C. Schoonees en sy moeder is Sophia Terburgh, wat beide in Nederland gebore is en daarvandaan na Suid-Afrika gekom het, sy vader as tienjarige seun uit Amsterdam.

Die jong Schoonees ontvang sy skoolopleiding op sy geboortedorp en matrikuleer in 1908 aan die Uniondale Public School. Hy studeer vanaf 1909 tot 1910 aan die Victoria Kollege op Stellenbosch, waar hy in 1909 die intermediêre B.A. aflê. Hy kry hier klas by onder andere W.J. Viljoen en D.F. Malherbe en onder invloed van die Afrikaanse Taalvereniging ontwikkel hy hier ’n liefde vir Afrikaans.

Om gesondheidsredes moet hy in April 1910 noodgedwonge sy studies onderbreek en sy ideaal om predikant te word, laat vaar. In September 1911 begin hy onderwys gee aan die Seniorskool op Utrecht in Natal en vanaf Augustus 1915 tot die einde van 1916 gee hy in Pietermaritzburg onderwys aan die Harvardskool en vanaf 1917 tot 1919 aan die Pietermaritzburg Kollege.

In hierdie tyd skryf hy ’n groot aantal gedigte, wat hy aan Jan F.E. Celliers vir kommentaar stuur. Benewens geduldige kommentaar op die versies gee Celliers aan hom die goeie advies om hom eerder by prosa te bepaal en daardeur is sy letterkundige arbeidsveld ook vasgepen. Deur private studie behaal Schoonees in 1917 sy B.A.-graad aan die Natalse Universiteitskollege en in 1918 sy M.A.-graad, wat ook die eerste Meestersgraad in die Kunste is wat aan hierdie universiteit toegeken word. Na afloop van die Eerste Wêreldoorlog gaan hy in 1919 met ’n Uniebeurs na Nederland en promoveer in 1922 onder leiding van professor J. Prinsen aan die Gemeentelike Universiteit van Amsterdam met ’n studie oor Die prosa van die Tweede Afrikaanse Beweging, wat later gepubliseer en daarna telkens bygewerk word.

Die Afrikaanse letterkundige kritiek was destyds nog in sy kinderskoene en vele kritici het elke boek wat in Afrikaans geskryf is aanbeveel om so die taal en erkenning van die taal te bevoordeel. Schoonees se standpunt was dat letterkunde van blywende waarde nie so gebou kan word nie en hy beoordeel werke suiwer volgens letterkundige meriete. Op genadelose wyse lê hy dus die swakhede van eietydse en selfs gevierde skrywers bloot in sy toepassing van internasionaal aanvaarde norme by die beoordeling van die letterkunde. Hierdie botsende standpunte sorg vir groot polemiek wat gepaardgaan met die publikasie van sy proefskrif. Reeds voor publikasie van die proefskrif is hy in Die Huisgenoot in ’n woordewisseling met C.J. Langenhoven betrokke oor laasgenoemde se mening dat alle skrywers hulle arbeid aan didaktiese leesstof moet wy om sodoende die sukkelaars onder ons aan te help. Na publikasie van die proefskrif kry Langenhoven nog ’n lat om Schoonees by te kom en verkwalik hy hom oor die negatiewe oordeel wat hy oor die werk van G.R. von Wielligh uitspreek en dit terwyl Von Wielligh feitlik blind is.^[4] Die aanvanklike polemiek oor die proefskrif duur meer as ’n jaar voort en verskeie skrywers en literatore neem daaraan deel.^[5] Professor J. Kamp skryf ’n studie oor die proefskrif in Tydskrif vir Geesteswetenskappe 1923/24 en loof Schoonees vir die kritiese regstelling wat hy teweegbring, maar F.E.J. Malherbe spreek behalwe vir waardering vir Schoonees se regstellende kommentaar oor taalgebruik sterk kritiek uit teen die proefskrif. Skrywers wie se werk deurloop reageer ook. G.R. von Wielligh maak beswaar teen die wyse waarop sy werk bespotlik gemaak word (Die Huisgenoot Januarie 1923) en J.H. Malan doen ’n persoonlike aanval op Schoonees (Die Huisgenoot Maart 1923). Hierdie polemiek vlam selfs daarna periodiek weer op, onder andere in 1928 tussen Schoonees en F.E.J. Malherbe, nadat laasgenoemde die tweede uitgawe van Schoonees se werk resenseer en aanvoer dat hy die een was wat Schoonees tot meer besadigde oordele gebring het. Die dokumente en geskrifte rondom hierdie polemiek word volledig gedokumenteer in P.J. Nienaber se Rapier en knuppel, waarin belangrike polemieke uit die Afrikaanse letterkundige belewenis gebundel is.

Vanaf Januarie tot Junie 1923 is Schoonees waarnemende professor aan die Universiteit van die Witwatersrand en direk daarna tot 1925 is hy lektor aan die Opleidingskollege in Pietermaritzburg. Terselfdertyd is hy assistent aan die Natalse Universiteitskollege vir die Meestersgraadstudente van professor G. Besselaar. Saam met M.S.B. Kritzinger, H.A. Steyn en U.J. Cronjé gee hy in 1926 die Groot Woordeboek van die Afrikaanse taal uit, wat baanbrekerswerk op hierdie gebied is. Hierdie woordeboek word daarna telkens bygewerk en beleef vele herdrukke.

Hy word vanaf 1926 tot 1946 skoolhoof aan die Hoërskool Vryheid. In Natal speel hy ’n belangrike rol in die Afrikaanse kultuurlewe en is onder andere voorsitter van die Natalse Saamwerk-Unie en redakteur van hulle mondstuk Die Saamwerk, stigter van die Afrikanerkring van Vryheid en voorsitter van die Natalse Kultuurvereniging.

By die skool is D.J. Opperman een van sy leerlinge en hy stel sy private biblioteek vir hom oop vir verdere studie. Vanaf 1947 word hy aangestel as hoofredakteur van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal op Stellenbosch, ’n posisie wat hy tot met sy aftrede op 30 Junie 1962 beklee. In hierdie tyd word vier volumes van die woordeboek gepubliseer wat die letters A tot I dek.

Hy beklee verskeie belangrike posisies en is so lid van die Raad van die Universiteit van Suid-Afrika vanaf 1930; lid van die Raad van die Natalse Universiteitskollege vanaf 1926 en ook lid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns, waar hy dikwels optree as beoordelaar vir die Hertzogprys en op die Akademieraad dien.

Tussen 1923 en 1946 dien hy op die hoofbestuur van die Natalse Saamwerk-Unie en vir vyf jaar is hy voorsitter van hierdie liggaam. Vanaf 1931 tot 1946 is hy voorsitter van die Afrikanerkring op Vryheid in Natal en hy is lid van die Sentrale Volksmonumentekomitee en die Jan van Riebeeck-Feeskomitee.

Op Vryheid dien hy op die bestuur van de Carnegiebiblioteek, die Nieuwe Republiekmuseum en die Kindersorg. Hy is ook lid van die Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Wanneer die Afrikaanse Skrywerskring in 1949 besluit om sy werksaamhede buite Johannesburg te ontplooi, is hy een van die eerste lede van die kring op Stellenbosch en vanaf 1950 voorsitter van hierdie organisasie se werkgemeenskap, waarna hy ook op die hoofbestuur dien.

Hy is getroud met Elizabeth Catherine (Ethie) Crawford (1890–1979)^[6] en uit die huwelik word twee dogters en ’n seun gebore. Na sy aftrede gaan bly hulle in die Strand. Vanaf 1923 dien hy gereeld op kerkrade en is diaken of ouderling in vier verskillende gemeentes. Hy is op Saterdag 31 Oktober 1970 op die Strand aan longkanker oorlede.^[6][7]

Sy publikasies dek verskeie gebiede. As woordeboekmaker is hy saam met M.S.B. Kritzinger, H.A. Steyn en U.J. Cronjé in 1926 verantwoordelik vir die eerste omvattende Afrikaans-Engels, Engels-Afrikaans Woordeboek (Groot Woordeboek) en later sit hy as hoof van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal sy werk in hierdie rigting voort.

Hy is ook hoofredakteur van die Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal wat as die H.A.T. algemene bekendheid verwerf, en as standaardwerk in sy veld telkemale herdruk word.

Na aftrede voltooi hy ook die Verklarende handwoordeboek van die Afrikaanse taal en die kleiner Skoolwoordeboek van die Afrikaanse taal.

Rondom die Woordeboek is ’n bundel met artikels oor die wese van ’n woordeboek en die reusagtige taak van diegene wat ’n woordeboek saamstel.

As letterkundige kritikus word hy gereken as een van die skerpste ontleders van prosa van sy tyd en sy monumentale werk, Die prosa van die Tweede Afrikaanse Beweging, word telkens verwerk en uitgebrei en is die toonaangewende werk van sy aard in die tyd tot 1940. Hy is een van die eerste Afrikaanse kritici wat genadeloos onder die prosawerke van sy tyd inklim om slegs met die hoogste letterkundige standaarde as maatstaf te beoordeel, ’n benadering wat nagevolg word deur ander literatore soos Gerrit Dekker en spoedig lei tot die verhoging in gehalte van die prosa.

Tien jaar prosa behandel die prosa in die tien jaar na 1940, maar hierin streef hy nie na volledigheid nie. Saam met J.R.L. van Bruggen skryf hy Inleiding tot die studie van die letterkunde, waarin studente begelei word in die literêre teorie. Saam met die taalkundige J.J. le Roux is hy ook verantwoordelik vir Die nuwe taal- en stylgids, waarin studente touwys gemaak word in die korrekte gebruik van die taal.

Sy vernaamste kreatiewe skryfwerk is die novelle Jannie (aanvanklik gepubliseer onder die skuilnaam Oom Sarel), wat in groot mate ’n gefiksionaliseerde weergawe van sy jeugervarings is en die sielkundige ontwikkeling van ’n jong seun skets.

Jannie word groot in ’n klein dorpie in die moeilike jare na afloop van die Anglo-Boereoorlog. Sy verhouding met sy ouers en susters word geskets en in sy matriekjaar raak hy verlief op Sannie, maar hierdie kalwerliefde wat “vir ewig” sou duur, kwyn wanneer hy na Stellenbosch se universiteit gaan. Hy gaan gee onderwys op Smithville in Natal, waar hy verlief raak op Beryl, ’n Engelse meisie. Met die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog kom daar egter verwydering, omdat die ontwakende nasionale bewussyn van die Karooseun in botsing kom met Beryl se lojaliteit aan die Britse tradisie. Hierdie krisis laat Jannie diep nadink oor die beginsels van die lewe, wat sy lewensbeskouing rig. Hierdie werk word eervol vermeld tydens die toekenning van die Hertzogprys in 1926.

Die roman Groenfontein se mense, onder die skuilnaam Jan Kloppers,^[8] steun grootliks op die skrywer se tyd as onderwyser op Vryheid. Die hoofkarakter is ’n idealistiese hoofonderwyser op ’n Natalse dorpie wat te doen kry met allerhande probleme in sy moeilike taak. Die verhaal word verder ingekleur deur verskeie didaktiese anekdotes.

Kleingoed bevat opstelle oor kultuursake en algemene onderwerpe, asook kritiese beskouings oor Martjie, Reg bo Reg, ’n Esau en Die Heks.

Essays en sketse oor verskeie didaktiese onderwerpe oor opvoeding, letterkunde en ander sake waarmee hy hom besig hou, is vervat in die didaktiese bundels Dink vir jouself en Verskeidenhede.

’n Keur uit hierdie drie bundels word deur D.J. Opperman versorg en uitgegee as Die tweede verdieping, vergesel van ’n waarderende inleiding deur Opperman.^[9] Die titel verantwoord Opperman deur daarop te wys dat Schoonees gewillig was om op die “eerste verdieping” te dien (vergaderings, komitees en redaksionele werk) maar hierdie diens was ter wille van die “tweede verdieping”, waar hy gepleit het vir die suiwering en veredeling van die taalstryd. Die beste van die stukke in hierdie bundel het die toets van die tyd deurstaan en bevat prikkelende gedagtes oor ’n wye verskeidenheid onderwerpe, waaronder die kanseltaal, die Bybel as letterkundige werk en ook eie ervarings en indrukke. Sy sin vir humor blyk duidelik uit sy feitlik onbekende publikasie Vinnige flitse. Aan die begin van sy loopbaan skryf hy verskeie gedigte, waarvan enkeles in Die Brandwag en De Goede Hoop gepubliseer word.

Vir kinders werk hy mee aan die Fontein-reeks boekies vir leesgebruik op skole, wat titels soos Rontom en sy maats, Skool toe, Rontom op reis, Hier’s ons weer, Die baasverteller, Droomwêreld, Drie wense, Die gelukskind en Die towerfluit insluit.

As vertaler is hy verantwoordelik vir die Afrikaanse vertaling van talle van D’Arbez se werke (insluitende Mooi Annie, Die familie van die sieketrooster en Swart en wit) en die Middeleeuse Beatrys en Siegfried, ’n verhaal uit die bekende Nibelungenlied).

Vir die Nederlandse kinderboeke Erik, of het klein insectenboek van G.J.A. Bomans en De scheepsjongens van Bontekoe van Johan Fabricius, skryf hy verklarende aantekeninge in Afrikaans en hy vertaal Eiko van Reigerhof van Johan Fabricius.

As samesteller is hy onder andere verantwoordelik vir versamelbundels soos Afrikaanse prosabundel, Uit de Nederlandse verhaalkunst en Bloemlesing uit die gedigte van P.A. de Génestet.

Saam met sy broer, Lucas Anthonie Schoonees, verwerk en verkort hy A.J. Jacobs se boek Reisavonture onder die Boere in Argentinië, wat oorspronklik onder die skuilnaam Dominé as Reisavonture op land en see verskyn het.

Hy lewer ook bydraes tot boeke soos Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner en Gedenkboek C.M. van den Heever.

In 1962 ken die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns ’n Erepenning vir Afrikaanse Taal en Letterkunde aan hom toe en in 1964 ken die Universiteit van Natal ’n eredoktorsgraad in die lettere (D.Litt. Hons.-graad) aan hom toe. Die hoofbestuur van die Afrikaanse Skrywerskring onthul op 10 Desember 1984 ’n koperplaat op sy graf.^[6][10]

Werke uit sy pen sluit in:^[11][12]

• Afrikaanse Prosabundel, 1922/1973
• Rondom die Woordeboek, Nasionale Boekhandel, 1958/1971
• Woordeboek van die Afrikaanse, staatsdrukker, 1961
• Groot Woordeboek, JL VAN SCHAIK, M.S.B. Kritzinger, H.A. Steyn, P.C. Schoonees en U.J. Cronjé, 1965
• Jannie, Nasionale Boekhandel, 1926/1959/1961/1967
• Kleingoed, 1929
• Die Tweede Verdieping, Nasionale Boekhandel, 1959/1962
• Mooi Annie of Die Skipbreukelinge – D'Arbez (vert. Schoonees), 1956
• Swart en wit: 'n Verhaal uit die Vrystaatse Basoeto-Oorlog – Van Oordt ("D'Arbez") (verwerking), 1939
• Die familie van die sieketrooster / Die Franse vlugtelinge – D'Arbez (verwerking), 1931
• Die Prosa van die tweede Afrikaanse beweging, 1922/1927/1939

• Antonissen, Rob. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Nasou Beperk Derde hersiene uitgawe Tweede druk 1964
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2. Academica, Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe Eerste druk 1983
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Nienaber, P.J. Die Hertzogprys Vyftig Jaar. Nasionale Boekhandel Kaapstad Eerste uitgawe 1965
• Nienaber, P.J. Hier is ons skrywers! Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Eerste uitgawe 1949
• Nienaber, P.J.; Senekal, J.H en Bothma, T.C. Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel Tweede hersiene uitgawe 1963
• Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Schoonees, P.C. Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging. J.H. de Bussy, Pretoria / Hollandsch- Afrikaansche Uitgevers Maatschappij v/h J. Dusseau & Co, Kaapstad 1939 (derde druk)
• Schoonees, P.C. Die tweede verdieping. Nasionale Boekhandel Beperk Kaapstad, Bloemfontein en Johannesburg 1962
• Schoonees, P.C. Verskeidenhede. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg 1948
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998

• Kombuis, Koos. Terug na die kombuis: Herinneringe aan my oupa. Insig, Desember 2001
• Snijman, F.J. Pieter Cornelis Schoonees. Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden, 1970–1971. E.J. Brill, Leiden 1972
• Verslaggewer. Schoonees het selde gerus. Die Transvaler, 2 November 197

• Lees 'Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging' deur P. C. Schoonees