Paleoseen

Die Paleoseen is 'n tydperk in die geologiese tydskaal tussen 65,5 ± 0,3 tot 55,8 ± 0,2 miljoen jaar gelede. Die Paleoseen kom na die Laat-Kryt en voor die Eoseen.

Die woord is van Grieks afgelei: παλαιός (palaiós) = oud; καινός (kainós) = onlangs; oftewel die oudste van die nuwe.

Die epog Paleoseen word in drie tydsnedes verdeel: die Danium, die Selandium en die Tanetium

In die Paleoseen het altwee die helfte van Pangea: Laurasië en Gondwana verder verbrokkel.

Afrika, Indië en Madagaskar was aan die begin van hierdie tydperk geïsoleer maar Suid-Amerika en Australië-Antarktika het nog kontak gehad.

Die noorde bestaan uit Noord-Amerika, Asië en 'n argipel van brokstukke wat nou Europa vorm.

Daar was moontlik 'n eilandboog tussen Noord-Amerika en Suid-Amerika.

Die verbrokkeling beteken dat op verskeie kontinente ook eie endemiese landdiere kan ontstaan. Hoe hulle verspreid het is nie altyd duidelik nie, hoewel die kennis daaroor groei.

Die biologiese verskeidenheid was ná die Kryt-Paleogeen-uitwissing op 'n dieptepunt en talle nuwe spesies verskyn in die Paleoseen wat die oop nisse in die ekologie probeer het om op te vul. Heelparty van hulle was kortlewende eksperimente wat weer skielik uitgesterf het.^[1]

Die klimaat het aan die eind van hierdie tydperk vogtiger en warmer geword en die vlak van die oseane het gestyg wat groot stukke land het laat onderloop. Die oorgang na die Eoseen word deur die PETM-voorval gekenmerk wat tot uitwissing van 35-50% van die diepsee se foraminifera gelei het.

Die soogdiere vertoon in hierdie tydperk 'n geweldige oplewing. Behalwe die Champsosauria, die krokodille en die voëls het alle Archosauria wat in die Kryt die land oorheers verdwyn. Die soogdiere het in die Kryt 'n ondergeskikte rol gespeel, hoewel daar in die Kryt 'n taamlike verskeidenheid van hulle was. Die meeste van hulle was nogtans nie groter as 'n rot of moontlik 'n vark nie. Daar is heelwat groepe wat die uitwissing oorleef het wat nou die kans kry om groter vorme voort te bring. Van hulle is nogtans groepe wat vandag reeds uitgestorwe is. ^[2]

Een groep wat in hierdie tydperk sy hoogtepunt bereik is die ou multituberkulate. Hulle kan oorals op die noordelike kontinente, die brokstukke van Laurasië aangetref word. Op die suidelike kontinente, veral Suid-Amerika word hulle newe die Gondwanatheria aangetref. ^[2] Hier het ook ander ou groepe oorleef, soos die Dryolestoidea en die monotreme wat nou nog steeds in Australië gevind word, soos die eendbekdier.

In die Kryt het die Metatheria, wat die groep is waaruit die buideldiere ontstaan het, in Noord-Amerika 'n bloeityd beleef, maar ook hulle het in die uitwissing amper uitgesterf. Daar is net een groep wat vorms soos Peradectes insluit wat steeds tot in die Eoseen voortleef en dan ook uitsterf.

Die Metatheria het egter Suid-Amerika bereik, saam met party ander soogdiere. Hoe hulle dit gedoen het en wanneer presies is minder duidelik. Moontlik was dit reeds in die Kryt en langs 'n eilandboog waar hulle van eiland tot eiland deurgedring het. Omtrent hierdie tyd het ook die Marsupialia, die regte buideldiere ontstaan. Moontlik in Suid-Amerika, maar ook dit is nie duidelik nie. Wat wel duidelik is dat die buideldiere in hul nuwe tuiste 'n bloeityd beleef. Daar is drie nuwe ordes: ^[3]

1. Didelphimorphia - die opossums, wat later opnuut Noord-Amerika sal koloniseer.
2. Paucituberculata - hulle kom steeds in Suid-Amerika voor
3. Sparassodonta - hulle word die dominerende karnivore van die kontinent en sal dit lank blyf.

Die buideldiere het ook Antarktika en Australië bereik, maar dit is dalk eers in die Eoseen.

Die groep wat die grootste bloei vertoon is die Eutheria en veral hulle kroongroep, die Plasentalia.

Daar is plasentalia in die noorde, die Boreoeutheria en in die suide die Atlantogenata. Hierdie groepe het n gesplits in die Laurasiatheria, veral in Noord-Amerika, die Euarchontoglires veral in Europa, die Xenarthra in Suid-Amerika en die Afrotheria in Afrika. Die vier groepe het waarskynlik al voor die K/Pg-grens bestaan.

Hierdie verdeling is nogtans die resultaat van genetiese navorsing aan lewende diere, nie van morfologiese ontleding van fossiele reste nie. Talle fossiele uit hierdie tydperk lyk soos eenvoudige insektivore soogdiere en die morfologie is baie vergelykbaar. Van groepe wat vandag uitgestorwe is, is dit nie altyd eenvoudig om te bepaal tot watter lyn hulle behoort het nie.

In die noorde word talle spesies van die (vandag uitgestorwe) orde Cimolesta gevind wat subordes soos Didelphidonta, Pantodonta, Pantolesta, Taeniodonta en Tillodontia bevat. Van die Cimolesta is reeds in die Kryt bekend soos Cimolestes self.

Die Pantodonta is die eerste groep wat groot herbivore oplewer onder die soogdiere en die eerste groot Synapsida sedert die Perm. Coryphodon wat in die late Paleoseen verskyn is 'n goeie voorbeeld. Die Taeniodonta het ook skielik (binne 0,5 miljoen jaar) groter spesies opgelewer.

'n Onlangse ontleding van 177 soogdierspesies (Halliday 2015) dui nogtans aan dat hierdie groepe nie 'n monofiletiese orde vorm nie, maar 'n asbliktakson. Die vroeë spesies soos Cimolestes val buite die kroon-Plasentalia. Die Pantodonta val binne die Laurasiatheria in 'n groep wat ook die Carnivora, Pholidota en die Chiroptera bevat. ^[4]

In die Paleoseen verskyn op die noordelike kontinente ook karnivore plasentadiere. Daar is drie belangrike ordes, die Mesonychia en die Creodonta wat later uitgesterf het en die Carnivora wat vandag deur die leeus en bere verteenwoordig word. Carnivora is seker Laurasiatheria; die Creodonta en Mesonychia waarskynlik ook.^[5][6] Die Carnivora en Creodonta het altwee kiestande gehad wat tot skeurtande ontwikkel het, maar moontlik onafhanklik van mekaar. Die Mesonychia het ander kiestande wat meer vir die verbrysel van beendere geskik lyk en hulle het hoewe aan hul tone. Toch is die Mesonychia dalk meer aan die Carnivora verwant as die Creodonta. ^[4]

In Suid-Amerika ontwikkel 'n tak van die buideldiere tot die dominante vleiseters: die Sparassodonta.

J.P. Hunter en Janis het in 2006 'n paar groepe primitiewe Eutheria wat in die Paleoseen aangetref word onder die naam "Proteutheria" saamgevat. Hulle taksonomiese posisie is nie duidelik nie, hoewel daar gedink word dat hulle dalk aan die Eulipotyphla (skeerbekmuise, krimpvarke) verwant is. Die Proteutheria bevat volgens hulle:^[6]

1. Leptictidae
2. Palaeoryctidae
3. Pantolestidae
4. Apatemyidae

Dit was klein tot middegroot diere wat insekte, wurms, klein soogdiertjies, vissies, slakke ensomeer gevreet het.

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Paleoseen.
• Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir Paleoseen.