Piet van Rooyen is ’n Afrikaanse skrywer en digter.
Petrus Hendrik van Rooyen is op 17 Julie 1953 op Vryheid in Natal gebore as die oudste kind. Hy het drie broers en ’n suster. Sy pa was ’n dominee in die N.G. Kerk op die naby geleë Louwsburg en sy ma ’n tuisteskepper. Op driejarige ouderdom verhuis hulle na Bredasdorp en daarna na Senekal in die Vrystaat, waar hy sy laerskooljare aan die Volkskool Senekal voltooi. Hy begin sy hoërskoolopleiding aan die Volkskool Senekal en matrikuleer in 1971 in Namibië aan die Windhoek Hoërskool. Sy pa word hier moderator van die NG Kerk in Namibië. Ná skool verrig hy in 1972 sy militêre diensplig aan die Leërgimnasium in Heidelberg in Transvaal, waarna hy as infanterie-offisier na Walvisbaai uitgeplaas word en ook op die grens by Katima Mulilo in die Caprivi diens doen. Vanaf 1973 studeer hy verder aan die Universiteit van Stellenbosch met Volkekunde, Afrikastudie, Bantoereg en Bantoe-administrasie as hoofvakke. In 1975 behaal hy sy B.A.-graad met lof. In 1976 behaal hy twee B.A. Honneurs-grade, een in Ontwikkelingsbestuur met lof en een in Ekonomiese Antropologie en Stedelike Antropologie. In 1977 behaal hy sy M.A.-graad ná veldwerk in die Okavango, Namibië met ’n verhandeling getiteld “Die inheemse reg van die Kavango”. Hy is in 1978 tydelike dosent in Ontwikkelingsbestuur aan die Universiteit van Stellenbosch en aanvaar daarna in 1979 ’n pos as arbeidsverhoudingsbeampte by die maatskappy Richards Bay Minerals noord van Richardsbaai. In 1981 gee hy Wetenskap aan die Hoërskool Richardsbaai en keer daarna terug na die Universiteit van Stellenbosch as dosent in Ontwikkelings-administrasie vanaf 1982 tot 1989. Intussen voltooi hy in 1983 sy D.Phil.-graad in Arbeidsverhoudinge met ’n proefskrif getiteld “Zuluwerkers in ’n Noord-Natalse nywerheidsonderneming – bedinging, die dissiplinêre kode en grieweprosedure en die hantering van nywerheidsverhoudingsprobleme”. In 2002 ontvang hy ’n tweede M.A.-graad van die Universiteit van Namibië vir sy verhandeling oor “Doc Immelman in die Namibies-Afrikaanse literatuur”.
Hy verhuis in 1989 na Namibië, waar hy op sy huurplasie net buite Gobabis met beeste, volstruise en ’n klein stoet Arabierperde boer. Vanaf 1990 tot 1991 werk hy by die Nyae-Nyae San-stigting naby Tsumkwe, waar hy saam met die San jag, leef en spoorsny en hulle meer oor beesboerdery leer. Hier word hy dan ook blootgestel aan die San-kultuur en ontmoet hy die filosoof, draadspanner en mensejagter Paul Chapman. Uit persoonlike gesprekke met hom neem boeke soos “Die spoorsnyer” en “Die olifantjagters” vorm aan, terwyl “Agter ’n eland aan” ’n outobiografiese roman is wat sy persoonlike ervarings onder die San dokumenteer. In 1992 word hy Besturende Direkteur van KANAB Enterprises en later word hy dosent en eindelik Professor in Politieke Wetenskap aan die Universiteit van Namibië. Sy sabbatsjaar bring hy in 2002 in Dunedin in Nieu-Seeland deur. Hy lewer in 1999 die C.J. Langenhoven Gedenklesing aan die Universiteit van Port Elizabeth onder die titel “Bemoeienis met die Ander: Boerskrywer en Boesman”. As sportman behaal hy Namibiese nasionale kleure in visskiet en perde-uithouritte. Hy is getroud met Annalie Schoombie en die egpaar het ’n seun en ’n dogter.
In 1999 lewer hy die lesing “Recent developments in the South African economy” by die Somerskool van die Universiteit van Schmalkalden in Duitsland en in 2002 die lesing “Globalisation, inequality and conflict” by die University of Otago se Buitelandse Beleidskool in Dunedin in Nieu-Seeland. Verskeie kere word hy aangestel as konsultant op tegniese gebied en skryf so verskeie tegniese verslae, insluitende ondersoeke na die lewensvatbaarheid van Rundu, Katima Mulilo en Oshikango as uitvoerverwerkingsones in Namibië en ’n ondersoek na die Namibiese politieke stelsel.
In standerd een in Senekal het hy ’n stem hoor sê dat hy eendag ’n skrywer gaan word. Op hoërskool begin hy ernstig dig en baie van sy skoolverse word opgeneem in sy eerste digbundel, “Draak op die erf”.[1] Die titel dui reeds aan dat die gedigte dit hoofsaaklik het oor die ongewone (ook skrikwekkende) wat in die alledaagse gevind kan word. Van die verse kan getipeer word as liedjies in die tradisie van Boerneef en Van Wyk Louw se “Klipwerk”, maar hoewel dit in hulle speelsheid en aardsheid sterk verse in eie reg is, mis dit die diepgang en virtuositeit van Boerneef en Louw. “Rondom ’n boorvuur”[2] sluit weer ’n dosyn van die beste kort verse uit sy eerste bundel in.[3] Hierdie bundel bevat eenvoudige maar suiwer verse waarin die lewe van verskeie diere (soos ’n volstruis, luislang, jakkals en wolf) op mitologiese en sielkundige wyse in verband gebring word met die lewens van meestal primitiewe sprekers, waardeur die lewensbeginsels van liefde, dapperheid, vrees, pyn, boosheid, geboorte en dood in perspektief gestel word. Daar is ook liefdesgedigte en gedigte oor jeugherinneringe. “Goedsmoeds”[4] bevat Namibiese gedigte, waarin staaltjies, jeugherinneringe en die milieu en sy eiesoortige diere en mense op liriese wyse vergestalt word. Die gedigte is bedrieglik eenvoudig en pretensieloos, maar die titel moet nie letterlik opgeneem word as sou dit nie ernstige digkuns wees nie.[5] Daarvoor sorg die trefkrag van teenstellings (soos byvoorbeeld in “Oorlog”), die groot erns en wysheid wat verskuil word in gedigte oor die alledaagse en die treffende gebruik van die surrealistiese en makabere. “Kwansuis” se titel dui daarop dat sintuiglik waarneembare elemente soos die aarde,[6] see en diereryk, nie volkome verstaan kan word deur uitsluitlik van logiese en wetenskaplike metodes gebruik te maak nie. Die bundel word in vier afdelings verdeel, naamlik “swemmers”, “spene van die aarde”, “ek en jy” en “die dood stoot oral sy hopies”. In die eerste afdeling oorheers die motief van water, wat aan herinneringe gekoppel word en telkens word daar verwys na die relatiewe aard van tyd, ouderdom en geheue. Die gedig “visjagters” fokus op die dierlike en primitiewe aard van die mens en veral die man. Die tweede afdeling behandel die verhouding tussen mens en die natuur, waar die natuur as ryk verwysingsbron vir die mens se insig dien. Die vernielsugtige aard van die mens wat die natuur vir sy eie selfsug wil orden, word ook ondersoek. Soos die titel van die derde afdeling (“ek en jy”) aandui, bestaan die afdeling uit liefdesgedigte, waarin veral die onvolledigheid en onbereikbaarheid van die liefde uitgelig word. Die laaste afdeling beskou verganklikheid, waar die tydelike teenoor die ewige gestel word en gefokus word op die onafwendbaarheid van die dood. “Reisiger te perd”[7] se titel dui reeds aan dat die mens en die perd en hulle verhouding die tema van hierdie gedigte is.[8] Agterin die bundel is ’n bronnelys van tekste in Engels wat as aanknopingspunt vir die gedigte gedien het.[9] Die skrywers is groot figure in die wêreld se letterkunde soos Voltaire, Leo Tolstoi, Joseph Conrad en Franz Kafka. Die gedigte bied portrette van tydperke en kulture waarin die perd aktief was.[10] Hoogtepunte is “Gevaar” (na Jack London), oor ’n soldaat en sy perd wat in versengende hitte gevaar tegemoet ry; “Bedot oor die perde” (na Ernest Hemingway) oor ’n kind se ervarings by ’n resiesbaan; en “Kavallerie” (na Stefan Zweig) met sy besinning oor die aard van syn. “Troika” (na Leo Tolstoi) beskryf die uitbundigheid van die lewensreis, wat dan uiteindelik by die poorte van die hel eindig. Die digter slaag daarin om die basisdokumente so te herinterpreteer dat die gedigte werklike nuwe skeppings word, telkens met ’n nuwe wending of toepassing. Van sy gedigte word in verskeie versamelbundels opgeneem, insluitende “Groot verseboek”, “Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte” en “Die mooiste Afrikaanse liefdesgedigte”. Hy publiseer ook gedigte in onder andere Tydskrif vir Letterkunde.
In sy San-romans beskryf hy die moderne mens se verlies van sy natuurlike en paradyslike bestaan (as’t ware ’n deel en dimensie van die self), met die beeld van die San en sy gebondenheid aan die natuur wat help om hierdie verlore self weer te vind. Daar is ook sterk elemente van die avontuurverhaal in hierdie werke te bespeur. Die eerste van hierdie werke is “Die spoorsnyer”,[11] wat in 1994 die Tafelberg/De Kat/Sanlamprys en in 1995 die C.N.A. Debuut-prys verower. Die gebeure in die boek is gegrond op die lewensverhaal van die San-spoorsnyer Paul Chapman. In die ou dae het die boere in Gobabis se wêreld gereeld na Boesmanland gekom om van die San gevange te neem, wat hulle dan as arbeiders op hulle plase gebruik het. So is Paul se oupa en pa van beeste geleer en word hy self op die plaas groot. Paul is egter nie net ’n gewone spoorsnyer van wild nie en word ook gebruik om mense op te spoor, veediewe en drosters, hoofsaaklik mede-San. Die wit polisiesersant en die skrywer vergesel hom deur die feitlik waterlose woestyn op een so ’n tog agter ’n groepie van sy eie mense aan, waar die kollig val op die mens Chapman, sy lewensverhaal en filosofieë en die San-tradisies en religieuse rites.[12] Die vraag word gevra of Paul ’n verraaier van sy mense is, deur juis saam te werk met diegene wat die San groot skade aangedoen het. Belangrik egter is die begrip van die lewensuitkyk van die San, waar skuld buite die mens lê, wat dan ook Paul se gebrek aan skuldgevoelens verklaar. Die volkekundige inligting wat deurgegee word is baie interessant, maar die talle onderbrekings in die verhaalverloop veroorsaak tog dat die sentrale verhaal van die agtervolging soms momentum verloor. Die tragiese einde van die roman is simbolies van die onherroeplike verlies van ’n volk en sy lewenswyse. Wanneer die gifpyl van die sjamaan vir Paul tref, is dit nie net hy wat gedoem is nie, maar ook die wit karakters wat nie voldoende kennis van die natuur en die San-metodes het om in hierdie omgewing te oorleef nie.[13]
“Agter ’n eland aan” is ’n outobiografiese roman gebaseer op die persoonlike joernaal wat die skrywer gehou het in sy tyd by die Sanstigting in Boesmanland. Hierdie teks karteer sy herontdekking van Namibië en veral sy nadere kennismaking met die San, hulle tradisies, morele verval onder wit regeringsbeheer en uitsiglose toekoms.
“Die olifantjagters”[14] word in 1998 met die M-Net-prys bekroon. Hierdie roman word vertel uit die perspektief van ’n oningewyde verteller wat die jag op die magtige olifantbul Maxamesi meemaak. Maxamesi is geoormerk as trofee vir die ryk Britse popster Harris. Die Duitser Bell Huger (getroud met die Sanvrou /Asa) is die gids en die San Slinger is die spoorsnyer. Die weergawe van die konfrontasie met hierdie olifant, as simbool van die noodlot, lewer in Afrikaans ’n waardige ekwivalent van die beroemde walvis in Herman Melville se roman “Moby Dick”.[15]Die jagverhaal word afgeëts teen die ander verhale wat dit omring, wat die intriges van die moderne safari-bedryf, die San en hul bedreigde kultuur, die mens en sy drifte en die verteller se persoonlike storie insluit. Indrukwekkend is die benutting van die beperkte moontlikhede van die ek-verteller perspektief, die vernuftige aaneenskakeling van verskillende verhaallyne en die weergawe van verhoudings in hierdie milieu.
“Gif”[16] is in 2001 op die kortlys vir die toekenning van die M-Net-prys en in 2002 op die kortlyste vir die toekennings van die ATKV-prys en die RAU-prys. Weereens speel Namibië en die San en hulle legendes ’n groot rol in die verhaal. ’n Ek-verteller (Boet Reitz) onderneem saam met die eksentrieke Uys-broers en hulle San-helpers (met Maria as ’n soort Moeder Afrika-figuur sentraal) ’n reis deur die Kalahari en Botswana om die regte perd vir ’n perd-uithouwedren oor honderd myl te bekom. Die verteller ly aan ’n ongeneeslike siekte en het vir laas ’n teenstander tot hierdie rit uitgedaag. Op hierdie reis word hy gestroop en ondergaan hy ’n soort individuasieproses, terwyl die simbole en gebeurtenisse wat hy ondervind alles in die teken staan van hierdie selfkonfrontasie. Die historiese figuur en agtervolger van die verteller, die San Koos Sas, speel ’n belangrike rol in die roman met die vloek wat hy oor die wit man uitspreek as vergelding vir geslagte van agtervolgde San. Die vrou Maria is ’n sterk en outonome figuur wat in werklikheid die leier word van die ekspedisie en simbool word van die Goeie en die Lewe. Eindelik moet die verteller ’n keuse maak tussen Maria en die volbloed Arabiese merrie, met die keuse wat veel verraai van die verteller se psige en sy innerlike stryd. Die titel plaas reeds die aandag op die belang van gif en teengif in die roman, wat ook gesien kan word as die dood en beswering van die dood.
“Die brandende man”[17] is sy eerste roman wat buite Namibië afspeel. Dit vertel van twee Afrikaners, Pieter en Liesbeth, wat reis na die Burning Man-fees wat jaarliks in Black Rock City in die Nevada-woestyn in die Verenigde State van Amerika gehou word en duisende toeriste lok.[18] Hier word ’n reuse figurant van ’n man volgens die ritueel van die inheemse Amerikaanse Pauite-stam verbrand. Die duisende nuwelinge wat elke jaar die fees bywoon suggereer ’n soort pelgrimstog wat moet uitloop op innerlike groei en verryking, ’n soektog na die self. Met die drama “Boklied” van Breyten Breytenbach as belangrike interteks word by die fees die onderlinge rolle binne die groep bepaal en word die sentrale karakters ingelyf en voorberei vir die katarsis van die verbranding van die man.
Die roman “Akwarius”[19] bevat baie elemente van die avontuurverhaal en het as sentrale tema die dekodering van dolfyne wat opgelei is om as oorlogswapens gebruik te word.[20] Anton Dreyer, ’n Suid-Afrikaanse dieresielkundige, moet in die Russiese hawe Sewastopol ’n aantal oorlogsdolfyne demobiliseer. Hy werk nou saam met Sasja Katsadze, op wie hy verlief raak, terwyl beide moet saamwerk met die gevaarlike dolfyn-afrigter Edelweiss. Edelweiss verdwyn met die vier beste dolfyne en dit word ’n kat-en-muis-speletjie tussen die strydende partye. Van Rooyen laai hierdie roman met vele motiewe en simbole uit verskeie verwysingsvelde, met Jung se individuasie-teorie wat die raamwerk vorm.[21] Anton Dreyer moet in sy reis en soektog na vermiste dolfyne kennis maak met argetipes wat in die menslike onbewuste skuil, terwyl die dolfyne boodskappers van die onbewuste is. Deurlopend word ook verwys na die Russiese letterkunde se groot werke en skrywers en die belangrikste dolfyne het almal name van Russiese skrywers. Die titel van die boek verwys na die Griekse mite van Ganumedes, wat deur Zeus weggevoer en verkrag word.[22]
“Etosha” is in 2011 op die kortlys vir die toekenning van die ATKV-Prosaprys. Die hoofkarakter is Karel Fechter, hoof van die Etosha nasionale park. Hy besef dat hy nie veel langer hierdie posisie sal kan beklee nie, want die nuwe regering het hulle eie denke oor die toekoms en diegene wat daarin ’n rol sal speel. Sy anti-stropereenheid moet sy diere beskerm, maar die oudsoldate wat in die eenheid dien, maak ’n wildstroper wreed dood. Die stroper is die hoofman van 'n Himba-stam en Justus Tjambiro se pa en die renosterhoring wat hy laat val terwyl hy vlug, moes betaal vir sy seun se universiteitsopleiding. Die regering ontbind die eenheid en Karel Fechter word aangehou. Hy ontsnap en sluit hom op ’n afgeleë plaas by die lede van die eenheid aan. Justus sweer wraak teen sy vader se moordenaars en sluit aan by Nasionale Intelligensie, waar hy getaak word met die opdrag om Karel Fechter en die eenheid te vind en uit te wis.
“Op soek na Witbooi”[23] is ’n boek oor die Nama-leier Hendrik Witbooi. Witbooi is vir Swapo se vryheidstryd in Namibië ’n weerstandsfiguur en later nasionale ikoon wie se gesig op Namibië se dollarnoot verskyn. Hy lei die Namas in 1894 in ’n vryheidsoorlog teen die Duitse besetters van Namibië, maar word verslaan. Skaars tien jaar late kom hy egter weer in opstand teen die Duitsers, waarna hy in 1905 op die slagveld sterf. Sy dagboeke is in 1929 as deel van die Van Riebeeck-Vereniging se publikasies gepubliseer.[24]
“Rodriguez”[25] is volgens die skrywer op ware gebeure gegrond. Skerf Malan word as student gewerf vir Nasionale Intelligensie en hy neem die identiteit aan van Rodriguez, ’n Portugese Angolees met ’n militêre verlede. Onder hierdie dekmantel word hy na Mosambiek gestuur om die bevrydingsgroep Renamo te infiltreer.[26] Sy lewe is deurgaans in gevaar, want die rebelle sal hom onmiddellik doodmaak as hulle uitvind wie hy werklik is. Generaal Dhlakama en sy troepe onderwerp hom aan ’n aantal toetse om sy lojaliteit te toets, wat hy almal slaag. Hy slaag onder andere die uitmergelende staptog na die toermalynmyne (waar vier Russe koelbloedig tereggestel word), oorleef malaria en slaag die konfrontasie met die sangoma Samatsinga. So ontwikkel hy van totale buitestaander tot vertroueling en oënskynlik hooggeagte leiersfiguur. Die lewe in die bos is egter sieldodend omdat hulle lank moet wag om met die vyand te doen te kry en dit laat die fokus val op die onderlinge verhoudings tussen die manne, die magspeletjies wat gespeel word en die wedywering om die bevelvoerder se guns te wen. Verraad is oral en word op alle vlakke gepleeg, met almal slegs pionne in die hande van die maghebbers. Die ontknoping is verrassend en bevredigend.[27]
“Vaarwel klein soldaat”[28] is ’n verhaal oor Jim Thorpe se Leër van die Laaste Dae se finale opstand teen die onderdrukkers. Thorpe skep ’n krygskamp op die plaas Langlaagte in die Vrystaat en beskou homself as ’n profeet wat die Boerenasie bymekaar wil maak om te veg vir hulle vryheid en behoud. Die tydsaanduiding is vaag, maar speel klaarblyklik in die toekoms af, met verwysing na historiese gebeure asof dit besig is om dan te gebeur. Thorpe ontmoet twee Chinese susters in Mosambiek en trou met een, terwyl die ander een sy byvrou word. Die hooftema van die roman is die magstryd tussen Thorpe en sy oudste dogter, Lulu-pai. Intertekstueel word verwys na Eric van Lustbader se roman, “The Miko”, wat handel oor ’n Japanse priesteres wat in opstand kom teen haar leermeester.
“Voëlvry”[29] is ’n spanningsverhaal wat in Namibië afspeel. Hans-Joachim Kramer is ’n berugte Duitse swendelaar wat in Duitsland skatryk word deur onwettige bedrywighede. Wanneer die Duitse regering en Interpol hom begin soek, vlug hy saam met sy vrou, Gabi, en kinders na ’n plaas in Namibië. Hier stel hy vir Daantjie Weerlig as sy plaasvoorman aan, wat in ’n uitbeelding van historiese groepskonflik gou haaks is met die Damara Vaalperd Ses. Hans se vrou en kinders aard nie in Afrika en keer weer terug Europa toe, waarna Hans betrokke raak by Rachel da Silva. Sy is ’n regsgeleerde wie se pa in die tronk is. ’n Duitse agent wat Hans probeer vastrek, werf vir Vaalperd Ses om hom te help. Die eklektiese verskeidenheid karakters word geloofwaardig uitgebeeld en die spanning word regdeur volgehou in ’n verhaal vol kinkels en draaie.
Van Rooyen redigeer en voltooi die nagelate onvoltooide roman “Toewaaisand” van sy vriend Christoffel Coetzee, skrywer van “Op soek na generaal Mannetjies Mentz”.
Verskeie akademiese publikasies verskyn uit sy pen, waaronder “Swart mannekrag in Suid-Afrika”, “Worker representation in South Africa”, “South African industrial relations”, “Black workers and changing industrial relations in South Africa” en “Gobabis: A brief history of the town and region”. Van sy artikels word ook in talle plaaslike en internasionale tydskrifte gepubliseer, waaronder Development South Africa, Journal of the Namibian Scientific Society, Industrial Relations Journal of South Africa, Magnum Magazine, Underwater Magazine en Insig. Hy publiseer ook die algemene publikasies “Diving and spearfishing in South Africa”[30] en “Ten years of endurance riding in Namibia”, wat onderskeidelik sy liefde vir en kennis van duik en perdry tentoonstel. Populêre artikels van hom verskyn onder andere in Underwater Magazine, Insig, Magnum Magazine, HuntiNamibia, New Zealand Outdoor Magazine, Heart Magazine, The Crabbett Influence, Drinkers of the Wind, Flamingo en Getaway.
Jaar | Publikasie |
---|---|
1973 | Draak op die erf |
1983 | Rondom 'n boorvuur[31] |
1994 | Die spoorsnyer |
1997 | Agter 'n eland aan[32] |
2001 | Gif |
2002 | Goedsmoeds |
Die brandende man | |
2005 | Akwarius |
2008 | Kwansuis |
2010 | Etosha |
2011 | Op soek na Witbooi |
2012 | Rodriguez |
Vaarwel klein soldaat | |
2013 | Reisiger te perd[33] |
2015 | Voëlvry |
2003 - Toewaaisand – Christoffel Coetzee
1985 | Swart mannekrag in Suid-Afrika |
Worker Representation in South Africa (saam met P.S. Nel) | |
1987 | Diving and spearfishing in South Africa |
1989 | Black Workers and Changing Industrial Relations in South Africa |
1995 | Gobabis: A Brief History of the Town and Region |
South African Industrial Relations: Theory and Practice (saam met P.S. Nel) | |
2009 | Bome en struike van die Khomas Hochland |