Standard Encyclopaedia of Southern Africa

Standard Encyclopaedia of Southern Africa
Skrywer	Boekdele 1–7 Dirk J. Potgieter (hoofredakteur) Boekdele 8–12 J.J. Spies P.C. du Plessis
Land	Suid-Afrika
Taal	Engels
Onderwerp	Biografie, Populêre kultuur, Streekgeskiedenis, Ekologie, Geografie, ens.
Genre	Ensiklopedie
Uitgewer	Nasou
Uitgegee	1971–1976
Medium	Druk
Letterkunde-portaal

Die Standard Encyclopaedia of Southern Africa (SESA) is ’n ensiklopedie in 12 dele van sowat 640 bladsye elk wat van 1970 tot 1976 uitgegee is deur Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou) Bpk., ’n filiaal van die Nasionale Pers. Dit is die grootste privaat publikasie wat tot dusver in Suid-Afrika aangepak is maar, ondanks die hoë lof wat die projek ontvang het, het talle stelle van die eerste en enigste oplaag van 6 500 nie verkoop nie. Weens geldelike oorwegings en die louwarm verkope het die beplande Afrikaanse stel nooit verskyn nie.^[1] Die twaalfde deel bevat, buiten die indeks, artikels oor gebeure wat plaasgevind het nadat die voorafgaande elf dele gedruk is en ook oor mense wat gesterf het in die tussentyd. Dis die omvangrykste ensiklopedie wat tot dusver oor Suider-Afrika verskyn het en bly selfs 30 jaar nadat dit gepubliseer is, 'n vertroude, gesaghebbende naslaanbron.

SESA is 'n streeksensiklopedie oor Suider-Afrika waarin die klem val op Suid-Afrika en sy buurstate. Mense oor wie afsonderlike biografiese artikels ingesluit is, was almal reeds oorlede voor hulle insluiting. Die ensiklopedie het 'n breë omskrywing van noemenswaardigheid gevolg en bevat biografieë van mense wat 'n genoegsame indruk op hul tydgenote gemaak het, om blywend onthou te word.^[2] Die werk is die gevolg van noue samewerking tussen die redakteurs en meer as duisend medewerkers, van wie sommige slegs een artikel geskryf het en ander honderde.

Die Nasionale Boekhandel het die projek in die 1950’s aangepak, maar dit is later deur Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou) oorgeneem. Die direksie van Nasionale Boekhandel het D.J. (Dick) Potgieter, wat aan die filiaal verbonde was, as redakteur van die Ensiklopedie van Suider-Afrika aangestel. Dit sou in albei destydse ampstale verskyn en volgens die aanvanklike beplanning net tien dele beslaan. Potgieter was vroeër onderwyser in die Laeveld, daarna lektor aan die Kaapse Tegniese Kollege en skrywer van Moord in die Laeveld, die Huisgenoot-vervolgverhaal Swart suidoos en die bekende “Groen grammatika” (Juta se Nuwe-Afrikaanse grammatika vir middelbare skole, 1930). Dit is meer as twee dekades lank in Suid-Afrikaanse skole gebruik.

In 1958 begin Potgieter sy taak met intensiewe ondersoek na wat reeds elders verskyn het, veral in Engels en Nederlands. Hy werk minstens twee nasionale ensiklopedieë (’n Australiese en ’n Kanadese) deur en bereken die woordtalle van die artikels. Eers ná sy voorstudie met die nodige aanpassings om dit op Suider-Afrika van toepassing te maak, kon Potgieter begin met die indeling van die kennisveld wat die publikasie sou dek en kon hy die eerste van ’n groot aantal deskundiges en lekemedewerkers begin nader.

In die beginjare skryf Potgieter aan ’n medewerker: “Ons is besig met die samestelling van ’n ad hoc-ensiklopedie van Suidelike Afrika – dus nie ’n algemene ensiklopedie soos die Winkler Prins of Britannica nie – met die klem op Suid-Afrika. Dit sal bestaan uit twee afsonderlike stelle, een in Afrikaans en een in Engels, elk met tien dele van 500 bladsye en ’n volledige indeks in die laaste dele. Soos in die geval van alle ensiklopedieë, sal biografieë die belangrikste deel van ons groot naslaanwerk vorm.” Potgieter het aan medewerkers wat aan onderwerpe moes werk wat nie spesifiek Suid-Afrikaans was nie, geskryf in die trant van die volgende gedeelte in ’n brief aan Die Burger se kunskritikus, F.L. Alexander: “All articles should deal practically exclusively with Southern African phenomena … in some cases it might be essential and very instructive to indicate and contrast points of similarity and dissimilarity with related phenomena in other parts of the world, but the great bulk of the subject matter dealt with must be specifically Southern African.”

Eindelik het die projek meer as 1 250 medewerkers betrek. Potgieter het hulle aangeraai om onderhoudend te skryf sonder om wetenskaplike akkuraatheid in te boet. Die belangrikste medewerkers skryf soms nie net artikels nie, maar het ook opgetree as deskundige raadgewers, het sommige veranderinge aangebring of verbeteringe voorgestel en ook raad gegee oor aanvullende artikels en moontlike medewerkers. Net twee mense wat genader is om mee te werk, het geweier. Die een was ’n uitgeweke Suid-Afrikaner in Kenia wat om inligting genader is, maar gesê het briewe uit Suid-Afrika is vir hom ’n “akute verleentheid” en dat daar onder geen omstandighede ooit weer aan hom geskryf moes word nie. Die meeste medewerkers van enige tersiêre instelling was trouens dié van die Universiteit van die Witwatersrand.

’n Buitengewoon groot en noodsaaklike taak was die opbou van ’n omvangryke indekskaartstelsel. Elke onderwerp, ongeag in hoeveel artikels dit uiteindelik behandel sou word, het aspekte wat in talle ander artikels aangeraak kan word en ’n feit, soortnaam of eienaam kan dus in verskeie artikels genoem word. Om te verseker dat die feite, so ver dit gekontroleer kon word, korrek is en nie onnodig herhaal word nie, dat die reuse-naslaanwerk hom nie weerspreek nie en dat veral eiename, veral die uit die verre verlede, nie op meer as een manier gespel word nie, is die kontrolekaartstelsel opgebou. In die loop van die 1960’s en die vroeë 1970’s het dit daagliks aangegroei. Potgieter het die taak deeglik verrig om met behulp van die kaartstelsel te kontroleer, te herkontroleer en vir oulaas te kontroleer.

Teen die einde van 1961 deel die pas aangestelde assistentredakteur, P.C. (Flip) du Plessis, vir prof. W.S. Mackie mee dat hy aangestel is taalredakteur en hersiener van die ensiklopedie. In die loop van die volgende jaar ontvang Mackie honderde Engelse artikels om taalkundig te versorg en dr. L.W. Hiemstra, later heeltydse taalkundige raadgewer van die ensiklopedie, behartig die Afrikaanse taalversorging. Hiemstra word met sy besondere kennis ’n onmisbare redaksielid en in toenemende mate word die versorging van die Engelse weergawe ook aan hom toevertrou.

Du Plessis se wye taal- en algemene kennis en sy vermoë om die verskillende aspekte van die groot taak moeiteloos by mekaar in te skakel en oral toesig te hou, maak van hom in die praktyk, hoewel nie in naam nie, mederedakteur. Aan die begin van 1967 word hy aangestel as redakteur en neem hierna die leiding oor by die Afdeling Ensiklopedieë, soos die afdeling toe bekendgestaan het. Hy tree in dié hoedanigheid op tot sy dood in 1980, buiten van 1971 tot 1974, toe J.J. Spies, vroeër redakteur van Huisgenoot, met die taak belas was. Die Afdeling Ensiklopedieë is ingeskakel by Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou), wat dan ook uiteindelik die ensiklopedie uitgegee het.

In die middel van die groot onderneming kom daar ontwikkelings wat noodwendig vertraging meegebring het. In die vroeë 1970’s moes die bestaande mate en gewigte, wat op byna elkeen van die uiteindelike meer as 7 500 bladsye voorgekom het, gemetriseer word. Hiermee moes die samestellers ’n fyn oordeel aan die dag lê. ’n Junior redaksielid het byvoorbeeld die artikel oor Sesmylspruit gemetriseer sodat die eerste sin gelui het: “Sesmylspruit het sy naam te danke daaraan dat dit ongeveer 10 km van Pretoria af geleë is.”

Potgieter het laat in 1966 versoek dat die direksie hom toelaat om as “ere-redakteur” op Wildernis te gaan woon, waar hy sou voortgaan met die persklaarmaak, lees van proewe, opstel van die register en enige verdere take wat aan hom opgedra sou word. Sy versoek is toegestaan en van die begin van 1967 bly hy as hoofredakteur ten nouste betrokke by die projek, gee finale goedkeuring aan die teks voor dit in druk verskyn en kontroleer alles met sy ingewikkelde kaartstelsel.

Die redaksie het medewerkers uit die staanspoor gevra om hul artikels sommer self te vertaal. Afrikaanssprekendes kon dit dikwels maklik self doen, maar Engelssprekendes nie. Daarom het die Engelse manuskrip vinniger gevorder. Omdat die gelyktydige versorging van die Engelse en die Afrikaanse tekste ’n onmoontlike las op die redaksie sou plaas en tot verwarring kon lei omdat die alfabetiese volgorde verskil het, is daar besluit dat die Engelse stel eers volledig in 12 dele sou verskyn en die Afrikaanse stel daarna. Laasgenoemde sou voor sy verskyning bygewerk en op datum gebring word. Die Afrikaanse weergawe het egter nie verskyn nie.

Nasou het op die naam Standard Encyclopaedia of Southern Africa besluit en die eerste deel het in 1967 ter perse gegaan. Die eerste twee dele is op ’n groot banket in Kaapstad op 28 Augustus 1970 bekendgestel. Deel 12 het in 1976 die reeks afgerond. Dit bevat ’n volledige register en ’n afdeling waarin sekere artikels uit vorige dele op datum gebring is. Die biografieë is ook ingesluit van mense wat sedert die deel waarin hul naam sou voorkom, oorlede is. By voltooiing was SESA die grootste publikasie wat nog in Suid-Afrika deur ’n privaat instansie uitgegee is. Die grootste enkele groep artikels is die meer as 2 500 biografieë. Dit was 'n reusetaak net om die foto’s, sketse en illustrasie-materiaal byeen te kry. Die fotoversameling wat die redaksie mettertyd opgebou het, was die grootste in privaat besit in die land.

’n Ensiklopedie is eintlik net ’n samevatting van bestaande en reeds gepubliseerde kennis. Dit beoog nie om nuwe kennis aan die lig te bring nie, maar in SESA was daar uitsonderings op dié reël. Prof. Johannes du Plessis Scholtz se artikels oor die interne en eksterne geskiedenis van die Afrikaanse taal behandel die geskiedenis van die ontstaan en ontwikkeling van die taal en van sy stryd om oorlewing en erkenning. Dit is gegrond op oorspronklike navorsing en bevat nie inligting wat elders in druk verskyn het nie. Verskeie vakgenote het gevra dat die oorspronklike Afrikaanse teks in ’n afsonderlike boek uitgegee word. Dit het gebeur in 1980 met die verskyning van Wording en ontwikkeling van Afrikaans by Tafelberg-Uitgewers en is minstens een keer herdruk. Nog ’n neweproduk van SESA was Animal life in Southern Africa, ’n samevatting van SESA se artikels oor die Suider-Afrikaanse dierelewe, ’n publikasie van aansienlike omvang. Publikasies oor die Suider-Afrikaanse flora, aardrykskunde en die landsbestuur is ook oorweeg, maar daarvan het niks tereggekom nie.

Uit alle oorde is die gehalte en omvang van die ensiklopedie aangeprys. Op byna elke terrein was die bydraes afkomstig van die land se voorste kenners. Die verkope was egter teleurstellend en van die oplaag van 6 500 stelle was aan die einde van die 1970’s, vier jaar ná die laaste deel se verskyning, nog talle onverkoop.

Du Plessis rapporteer voor die verskyning van deel 12 aan die redaksie dat blykbaar meer Afrikaanssprekendes as Engelssprekendes tot in daardie stadium SESA gekoop het, blykbaar omdat die Afrikaanssprekendes meer bereid was om ’n stel stuksgewys aan te skaf, maar miskien ook omdat hulle ’n groter deel van die teikenmark uitgemaak het. Ná deel 12 se verskyning, toe die stel dus volledig was, was daar ook nie ’n noemenswaardige toename in verkope nie. Aangesien heelwat potensiële Afrikaanse kopers toe reeds SESA aangeskaf het, weens die teleurstellende verkope en stygende koste, besluit Nasou om nie met die publikasie van die Afrikaanse uitgawe voort te gaan nie.

In 1980 is ’n hersiene uitgawe van SESA tog nog oorweeg. Kort voor sy dood skryf Du Plessis aan die besturende direkteur van die Nasionale Boekhandel oor die moontlikheid van ’n beperkte of grondige hersiening. Eersgenoemde sou net “lapwerk” wees, laasgenoemde “baie duur”. Die hoë koste het dit volgens hom onverstandig gemaak om met SESA in sy huidige vorm voort te gaan. Hy noem ’n aantal ander moontlikhede waarmee die betrokke afdeling kon voortgaan met die kontakte en kundigheid wat hulle oor die jare opgebou het. Die belangrikste was die eendelige Concise Encyclopaedia of Southern Africa en ’n vergrote en verbeterde uitgawe van die Afrikaanse Kernensiklopedie, wat in 1961 by die Nasionale Boekhandel verskyn het. Baie van die artikels het in die vorige twee dekades verouderd geraak en die ensiklopedie sou noodwendig grotendeels oorgeskryf en aansienlik aangevul moes word om ontwikkelings sedert 1960 in ag te neem. Die plan was om dit uit te brei tot drie keer sy bestaande omvang, maar steeds in net een deel.

Die personeel was besig met die voorbereiding van dié kernensiklopedie, wat as KERN bekend sou staan, toe die Afdeling Ensiklopedieë in 1989 ontbind is weens geldelike oorwegings en die verskuiwing van die jeug se belangstelling na tuisrekenaars en ander bedrywighede.

Die volgende berig het op Woensdag 29 September 1976 in die Cape Argus verskyn onder die opskrif "Major S African publishing proejct completed":^[3]

"MAMMOTH South African publishing project reaches completion this week with the appearance of the 12th volume of the Standard Encyclopaedia of Southern Africa. The final volume contains a short supplement and an index.

Work on the encyclopaedia, the most ambitious private publication ever undertaken in this country, began in 1957 and the first two volumes were published in 1970. Others followed at regular publishers are Nasou.

About 1400 experts have contributed to the encyclopaedia, which is estimated to have cost between R1,5-million and R2-million.

The encyclopaedia is regional and is confined to Southern Africa — South Africa, South West Africa, Botswana, Lesotho, Swaziland, Angola, Mozambique, Rhodesia, Zambia, Tanzania, Madagascar, Kenya, Uganda, Ruanda, Burundi and Zaire. Thus the article on cricket, for example, does not describe what cricket is, how it developed or what constitute the rules of the game. Only the story of South African cricket is told, from the time of its inception in this country until today. This article was written by commentator Charles Fortune.

The encyclopaedia therefore does not attempt to compete with general encyclopaedias such as the Britannica but is complementary to them.

The project was initially conceived as a six-volume South African encyclopaedia to be published in Afrikaans. It was later decided to embrace the whole of Southern Africa up to the equator and also to issue the encyclopaedia in, English, especially as this would also secure a foreign market. It was soon obvious that six volumes would be insufficient to contain the wealth of material to be collected. It was later decided that the English and Afrikaans editions would comprise 12 volumes each.

With the passage of time it became apparent that the English edition was nearing completion more rapidly than was the Afrikaans. Owing to the sharp increase in the price of paper and rising labour costs, it was decided in 1973 to discontinue work on the Afrikaans edition.

Die volgende boekdele is gepubliseer:

• Volume 1: Aan-Bac, 1970, OCLC 889301924
• Volume 2: Bac-Cal, 1970, OCLC 613805835
• Volume 3: Cal-Dev, 1971, OCLC 311349890
• Volume 4: Dev-For, 1971, OCLC 174335917
• Volume 5: For-Hun, 1972, OCLC 174335956
• Volume 6: Hun-Lit, 1972, OCLC 123703131
• Volume 7: Lit-Mus, 1972, OCLC 123703098
• Volume 8: Mus-Pop, 1973, OCLC 174336075
• Volume 9: Pop-Sla, 1973, OCLC 174336109
• Volume 10: Sle-Tun, 1974, OCLC 174336138
• Volume 11: Tur-Zwe, 1975, OCLC 174336184
• Volume 12: Supplement and Index, 1976, OCLC 174336241

• (af) Beukes, W.D. (red.) 1992. Boekewêreld: Die Nasionale Pers in die uitgewersbedryf tot 1990. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.

• (en) Die volledige ensiklopedie te koop op Bid or Buy. URL besoek op 8 Desember 2014.
• (en) Wording en ontwikkeling van Afrikaans te koop op Bid or Buy^{[dooie skakel]}. URL besoek op 8 Desember 2014.
• (en) Animal Life in Southern Africa te koop op Bid or Buy^{[dooie skakel]}. URL besoek op 8 Desember 2014.
• (en) Besonderhede oor die ensiklopedie op die webtuiste Artefacts.co.za, met onder meer 'n volledige artikel wat in die Cape Times verskyn het. URL besoek op 12 Januarie 2015.