Toruń

Toruń Thorn
Kaart	Wapen
	Vlag
Land	Pole
Woiwodskap	Kujawië-Pommere
Koördinate	53°1′N 18°37′O / 53.017°N 18.617°O / 53.017; 18.617
Stigting	1231
Stadstatus	28 Desember 1233
Oppervlakte:
- Totaal	115,75 vk km
Hoogte bo seevlak	65 m
Bevolking:
- Totaal (31 Desember 2010)	205 312
- Bevolkingsdigtheid	1 774,8/vk km
Tydsone	MET (UTC +1)
- Somertyd	MEST (UTC +2)
Klimaat
- Tipe	Kontinentaal-gematig
- Gemiddelde jaarlikse temperatuur	7,9 °C
- Gem. temp. Januarie/Julie	-2,5/18,1 °C
- Gemiddelde jaarlikse neerslae	508 mm
Stadspresident	Michał Zaleski
Amptelike Webwerf	www.torun.pl/

Toruń ([ˈtɔruɲ] luister (hulp·inligting), Duits Thorn) is 'n stad in die Poolse woiwodskap Kujawië-Pommere. Dit is sowat 180 kilometer noordwes van die hoofstad Warskou aan die Wisła-rivier (Duits Weichsel) geleë en dien as setel van die woiwodskapsmaarskalk, sy regering en die Sejmik, die woiwodskapsparlement.

In sy bloeitydperk omstreeks 1300 was Toruń die beduidendste Hansestad tussen Stralsund en Riga en het as "Koningin van die Wisła" bekend gestaan.^[1][2] Met 'n bevolking van 205 000 (waarvan 32 000 studente is) is Toruń vandag 'n belangrike universiteits- en nywerheidstad en knooppunt van die Poolse spoorwegnetwerk met 'n uitgestrekte opstelterrein. Die stad staan veral bekend vir sy historiese stadskern met talle geboue in die boustyl van die Noord-Duitse Baksteengotiek, wat deur UNESCO in 1997 tot wêrelderfenisgebied verklaar is, en as geboorteplek van die beroemde 15de eeuse sterre-, wis- en geneeskundige Nicolaas Copernicus.

Naas Krakow is Toruń die enigste argitektonies belangrike stad in Pole wat tydens die Tweede Wêreldoorlog nie skade gely het nie. Die historiese middestad word tradisioneel verdeel in die Ou Stad (Stare Miasto), die Nuwe Stad (Nowe Miasto) en die Kasteel van die Duitse Orde (Zamek krzyżacki).

Toruń het by 'n kruispunt van belangrike Europese handelspaaie ontstaan. Die oudste gedokumenteerde Poolse nedersetting rondom 'n kasteel en naby 'n rivieroorgang dateer van die 8ste eeu n.C.

As dankbetoon vir hulle militêre bystand teen die heidense Baltiese Pruise het die Poolse hertog en latere koning Koenraad I van Masowië die streek Kulmer Land (Pools: Ziemia Chelmińska) aan die Duitse Ridderorde oorgelaat. Landmeester Hermann von Balk het in 1231 die hoeksteen vir die huidige ou stad (Stare Miasto) gelê. Die Duitse Ridders het vanaf 1236 hul plaaslike kasteel op die bouvalle van 'n ou Slawiese vesting begin oprig. Sy naam is volgens oorlewerings van die vesting Toron in die Heilige Land afgelei (tans Tebnine in Libanon).

Op 28 Desember 1233 het die Ou Stad en op 13 Augustus 1266 ook die Nuwe Stad stadstatus ontvang. Die demografiese besonderhede van die twee bymekaar geleë stede het die saad van onversoenbare belangekonflikte gedra. Die Ou Stad is immers oorwegend deur koopmanne, die Nuwe Stad merendeels deur ambagsmanne bewoon wat hulle op die vervaardiging van tekstiele en metale toegespits het. Toruń het in die 1280's by die magtige Hanseverbond aangesluit.

Teen die middel van die 13de eeu is met die bou van die stadsmure begin, maar hierdie versterkings is eers in die 15de eeu met die bou van ronde bastionne voltooi. Die stadwapen se simboliek verwys na die stadsmuur: die poort staan half oop wat beteken dat vriende altyd welkom is, maar vyande nie die stad mag betree nie. Ook Toruń se raadsaal dateer uit die 13de eeu en mag sedert die vroeë 17de eeu, toe dit omgebou is, by die beduidendste sekulêre bouwerke in Europa gereken word.^[3]

Danksy sy handelsbetrekkinge het Toruń in die 14de eeu sy eerste bloeitydperk beleef. Tot 172 koopmanne uit die Ou Stad het destyds seehandel gedryf en graan, metaalertse, hout, pelse, was en as uit gebiede suid en oos van Toruń (waaronder Wrocław, Görlitz, Lwif en Wladimir) ingevoer en hulle na bestemmings in die weste (veral Lübeck en Brugge) verskeep. Handel met tekstiele is in die omgekeerde rigting gedryf. Die Wisła-rivier was vir destydse seeskepe tot by Toruń bevaarbaar. Uit historiese dokumente blyk dat min skepe op hul reise vergaan het.

Om die vervoer van goedere te vergemaklik is wye reguit strate tussen die Ou Stad se markplein en die rivierhawe aangelê. Die 14de eeuse bevolking van Ou en Nuwe Stad word deur geskiedkundiges op meer as 10 000 beraam. Net soos in ander Hansestede het die meeste koopmanne hul huise as gekombineerde woon-, kantoor- en stoorhuise laat bou.

Die enigste mededingers vir Toruń se handelsbedrywighede was die Duitse Ridders. Hulle het in effek 'n monopolie op die handel met barnsteen gehou en daarnaas ook tekstiele na binnelandse bestemmings verkoop. Hulle omset was egter net sowat 'n tiende van dié van Toruń se koopmanne.

Ná die Duitse Orde se nederlaag in die Slag van Tannenberg op 14 Julie 1410 het die Poolse koning Wladisław II Jagiełło Toruń op 28 September beset. Volgens die Eerste Vredesooreenkoms van Toruń, wat in die volgende jaar gesluit is, het die stad egter 'n besitting van die Duitse Orde gebly.

In 1440 het die ridderskap van die Kulmer Land die sogenaamde Pruisiese Bond gestig om hulself teen magsmisbruik deur amptenare van die Orde te beskerm. Op 4 Februarie 1454 het die Bond in opstand teen die Duitse Ridders gekom en homself aan die gesag van die Poolse koning onderwerp. Dié besluit het die aanleiding tot die Dertienjarige Oorlog gegee.

Toruńse burgers het die Orde se kasteel op 8 Februarie aangeval en dit vernietig. Die Ou en Nuwe Stad het op 8 Maart saamgesmelt. Die Poolse koning Kazimierz IV Jagiellończyk het vyftien dorpe en boerderye, wat voorheen deur die Orde geadministreer is, aan Toruń oorhandig.

Volgens die bepalings van die Tweede Vredesooreenkoms van Toruń is in 1466 aansienlike dele van die Kruisridder-staat saam met Toruń by Pole ingelyf. Toruń, Gdańsk en Elbląg het as beduidende handelstede van die Hanseverbond voortaan as klein vrystate bestaan.

Danksy die handel met graan, sout en vis het Toruń in die 16de eeu 'n tweede bloeitydperk beleef en tot 'n administratiewe sentrum gegroei van waar sowat 100 dorpe in die omgewing geadministreer is. Al het Gdańsk aan die Oossee in hierdie periode nog vinniger gegroei en was dit in ekonomiese opsig reeds belangriker, kon Toruń as 'n beduidende sentrum van wetenskap, kultuur en godsdiens (in die tyd van die Hervorming was die plaaslike bevolking merendeels Protestante) nog steeds met Gdańsk meeding. Sy indrukwekkende renaissance-boukuns was selfs ongeëwenaar. Ten opsigte van hul inwonertal en handelsvolume het Gdańsk en Toruń in hierdie tydperk Krakow en Warskou nog oortref.

Tussen 1497 en 1500 is onder leiding van Peter Postil, 'n boorling van Bautzen in Sakse, die destyds langste brug in Pole opgerig. Hierdie houtbrug oor die Wisła-rivier was net buite die ou stad geleë en is verskeie kere herstel of gemoderniseer sodat dit tot 1877 in gebruik was. Die brug is in dié jaar deur 'n brand beskadig.

Toe die Swede in 1629 vir die eerste keer die gebied van Toruń binnegeval het, kon die bewoners die Skandinawiese aanvallers nog afweer. Maar tussen 1655 en 1659 en nog eens tussen 1703 en 1709 het die stad onder Sweedse bewind gekom. Aan hierdie besettings het oorlogshandelinge voorafgegaan waartydens groot skade in Toruń berokken is. So is die raadsaal tydens die tweede verowering deur 'n brand volledig vernietig.

In die periode tussen 1709 en 1715 is die stad deur Saksiese en Russiese leërs beset. Die onluste van 1724 was aan interne geskille tussen Rooms-Katolieke en Lutherane te danke. Nadat die Protestantse stadsbewoners in opstand teen die Katolieke owerheid gekom het, is die burgemeester van Toruń onthoof.

Ná 'n rustige periode in die middel van die 18de eeu, waartydens die stedelike ekonomie kon herstel, het Toruń as gevolg van die Eerste Poolse Deling talle landgoedere verloor. Met die Tweede Poolse Deling is Toruń by Pruise ingelyf en is sodoende van sy selfregering ontneem. Hiermee gepaardgegaan het 'n bevolkingsverlies. Toruń se inwonertal het gekrimp tot 5 500.

Die bevolking het in die vroeë 19de eeu geleidelik weer gegroei tot sowat 7 000, maar Toruń is tussen 1806 en 1815 nog eens deur vreemde troepe beset, hierdie keer deur Napoléon Bonaparte se leër. Die stad het vervolgens 'n deel van die nuutgestigte Hertogdom Warskou geword, en sy versterkings is herstel. Ná die Kongres van Wene in 1815 het Toruń weer onder Pruisiese bewind gekom.

Die volgende ekonomiese opswaai was aan die bou van 'n spoorweglyn te danke wat Toruń sedert 1861 met Bydgoszcz verbind het. In 1885 het Toruń se bevolking, insluitende soldate van die plaaslike garnisoen, reeds 24 000 beloop. Die meeste van hulle was Protestante.

Volgens die Vredesooreenkoms van Versailles het Toruń in 1919 weer Pools geword en as administratiewe setel van die woiwodskap Pomerelle gefungeer. Die bevolking was intussen byna 40 000. Dit het in die volgende twintig jaar verdubbel.

Ná die Tweede Wêreldoorlog is die deurgangsverkeer stapsgewys uit die historiese stadskern verban, net soos Toruń se trem wat sedert 1970 op 'n ringvormige roete rondom die ou stad loop. Die plaaslike universiteit het in die volgende dekades 'n belangrike rol by die ontwikkeling en groei van Toruń gespeel. So het tussen 1965 en 1980 'n nuwe universiteitsbuurt, Bielany, ontstaan. Die inwonertal het tussen 1970 en 1989 van 130 000 tot byna 200 000 gestyg.

Toruń se Ou Raadsaal word by die prgagtigste wêreldlike geboue in Europa gereken. Die gebou, wat sterk Vlaamse invloede toon, het afmetings van 52 x 44 meter en 'n binnehof. Dit het volgens oorlewerings as voorbeeld vir die bou van die Berlynse Rooi Raadsaal (Rotes Rathaus) gedien wat tussen 1861 en 1869 ontstaan het.

Vanaf 1259 het op die plein markhalle ontstaan wat later omgebou is om die stadsraad en die plaaslike hof te huisves. Die toring is in 1279 opgerig en het in 1385 sy huidige hoogte bereik. Dit is tans 'n kloktoring van 40 meter wat 'n uitsig oor die historiese stadskern bied.

'n Dokument van 1393, wat deur Konrad von Wallenrod, die grootmeester van die Duitse Ridderorde, onderteken is, bevat besonderhede oor die uitbreiding van die gebou wat in dié jaar begin het. Destyds het die raadsaal se huidige gestalte ontstaan wat sterk ooreenkomste met Gotiese markhalle in Brugge, Ieper en Gent toon. Die raadsaal is in 1603 volgens 'n ontwerp van die Vlaamse argitek Anton van Obberghen (1543–1611) nog eens omgebou. Van Obberghen het die pragtige binneruimte geskep, een verdieping bygevoeg en die raadsaal van sy manieristiese hoektorinkies en siergewels voorsien. Daar was nou so veel sale soos maande van die jaar, so veel kamers soos weke, en so veel vensters soos dae van die jaar.

Toe Toruń in 1703 deur Sweedse troepe beleër is, het die raadsaal in die nag tussen 24 en 25 September afgebrand. Dit is tussen 1722 en 1737 heropgebou, maar sou nooit meer sy oorspronklike gestalte kry nie. So is byvoorbeeld die toringkap nie herstel nie. Die barokportale en twee toringklokke dateer uit hierdie boufase.

Tussen 1958 en 1964 is restourasiewerk gedoen. Byna die hele raadsaal is intussen in 'n museum omgeskep.

• Angels Toruń- Amerikaanse voetbal
• Elana Toruń- sokker
• Pierniki Toruń- basketbal
• Unibax Toruń- speedway

Wikimedia Commons bevat media in verband met Toruń.

• (en) (fr) Amptelike UNESCO bladsy